Η ανακοίνωση του Ρώσου προέδρου, Βλαδημίρ Πούτιν, σχετικά με την ακύρωση του αγωγού South Stream εξέπληξε πολλούς αν και δεν θα έπρεπε.
Τα προβλήματα ήταν τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά. Εν μέσω της ουκρανικής (ενεργειακής) κρίσης η στάση της ΕΕ απέναντι στον SouthStream έγινε ιδιαίτερα αρνητική, γεγονός στο οποίο βοήθησαν και τα αυξανόμενα αντι-ρωσικά αισθήματα στη Βουλγαρία, από την οποία θα περνούσε ο αγωγός. Η στάση της ΕΕ (βλ. κυρώσεις), η πολιτική αβεβαιότητα και το υψηλό κόστος του αγωγού συγκαταλέγονται στους λόγους που ωθήσαν τον Πούτιν στην εν λόγω ανακοίνωση.
Το Ενεργειακό Παιχνίδι
Μέχρι στιγμής, η Ρωσία έχει υπογράψει σημαντικές ενεργειακές συμφωνίες με την Κίνα ενώ εποφθαλμιά τις αγορές και άλλων ασιατικών χώρών (π.χ. Ινδία, Ιαπωνία, Κορέα). Έτσι, η κίνηση της Ρωσίας έρχεται να συμπληρώσει μια σειρά προσπαθειών οι οποίες έχουν να κάνουν με την – μερική τουλάχιστον – απεξάρτηση και της ίδιας από την ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι, η Μόσχα, με την ανακοίνωση της ακύρωσης του SouthStream υπέγραψε προκαταρκτική συμφωνία με την Τουρκία για δημιουργία αγωγού Ρωσίας-Τουρκίας μέσω της Μαύρης Θάλασσας, για τον οποίο θα χρησιμοποιηθεί και η ήδη υπάρχουσα υποδομή του SouthStream. Όμως, τελικά, ο σκοπός δεν είναι μόνο η πώληση αερίου στην Τουρκία, αλλά και η μεταπώληση ή μεταφορά του από την Τουρκία προς την Ευρώπη ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη και τον υπό κατασκευή αγωγό ΤΑΝΑΡ (Αζερμπαϊτζάν-Τουρκίας-Ευρώπης). Αν, δε, συνυπολογίζουμε ότι και άλλες χώρες της περιοχής όπως το Τουρκμενιστάν θα διοχετεύουν αέριο στον ΤΑΝΑΡ μετά από συμφωνία με την Τουρκία, διαφαίνεται ότι η τελευταία αναδεικνύεται βαθμιαία σε ενεργειακό κόμβο.
Επιπλέον, η «επίσκεψη-αστραπή» του Ρώσου προέδρου στην Τουρκία, την 1η Δεκ. 2014, βρήκε τις δύο χώρες να υπογράφουν πρωτόκολλο ενεργειακής συνεργασίας. Η Ρωσία συμφώνησε να προσφέρει στην Τουρκία μείωση της τάξης του 6% στις τιμές των τρεχουσών προμηθειών φυσικού αερίου, ενώ Μόσχα και Άγκυρα ευελπιστούν ότι οι διμερείς τους εμπορικές συναλλαγές θα ανέλθουν στα 100 δις ανά έτος μέχρι το 2020. Η στενότερη συνεργασία μεταξύ των δύο χωρών δεν είναι νέο φαινόμενο αλλά ξεκίνησε από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 με υπογραφή συμφωνιών συνεργασίας σε πολλά επίπεδα. Στην παρούσα συγκυρία η σχέση αυτή αναβαθμίζεται και αποκτά μια πιο ιδιαίτερη και πολυδιάστατη υφή.
Ρωσο-Τουρκικό Μπλοκ
Παρόμοια ζητήματα με αυτά που στρέφουν τη Ρωσία μακριά από την Ευρώπη και διαρρηγνύουν τις μέχρι πρότινος σχετικά σταθερές της σχέσεις με τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ, απασχολούν και την Τουρκία. Υπό αυτό το πρίσμα, η εξέλιξη στις ρωσο-τουρκικές σχέσεις ήταν σχεδόν νομοτελειακή. Θυμίζει μάλιστα τις προσεκτικές αλλά εμφανείς στροφές που έκανε η Τουρκία προς την τότε Σοβιετική Ένωση κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970, αφού είχε απογοητευθεί από την αμερικανική διαχείριση κρίσεων όπως αυτή της Κούβας (62’), του Κυπριακού (63’), και της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο (74’). Πέραν λοιπόν από το κεντρικό ζήτημα των τουρκικών ενεργειακών αναγκών, δεν είναι τυχαίο που η Άγκυρα στρέφεται και πάλι προς την Ρωσία. Αυτό προκύπτει μετά από την απόρριψη των προτάσεών της για τη διαχείριση της συριακής κρίσης από τους δυτικούς συμμάχους, το αδιέξοδο στις σχέσεις της με την ΕΕ, και γενικότερα την κρίση που επικρατεί στις αμερικανο-τουρκικές σχέσεις λόγω και της τουρκικής στάσης προς τις κρίσεις της Μέσης Ανατολής.
Από αυτή την άποψη, η ενισχυμένη σχέση Ρωσίας-Τουρκίας εκφράζει και μια άλλη δυναμική που άπτεται των ευρύτερων ανακατατάξεων του διεθνούς συστήματος. Δημιουργεί στην ουσία ένα ισχυρό μπλοκ μεταξύ μιας μεγάλης και μιας μεσαίας δύναμης, στο οποίο βεβαίως συμμετέχουν έμμεσα ή άμεσα και άλλα κράτη όπως η Κίνα, το Αζερμπαϊτζάν και το Τουρκμενιστάν. Αυτό το μπλοκ έχει δύο αλληλοσυνδεόμενους ρόλους. Πρώτον, ενδυναμώνει τις σχέσεις και την πολυεπίπεδη συνεργασία μεταξύ κρατών της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής και της Ασίας για λόγους οικονομικούς, ενεργειακούς και ασφάλειας. Δεύτερον, με οικονομικούς όρους, αποτελεί μια προσπάθεια περιφερειοποίησης η οποία αναδεικνύει ένα πόλο διαχείρισης των ενδοσυστημικών αντιπαραθέσεων που δημιουργούνται από τις δυνάμεις του παγκοσμιοποιημένου καπιταλιστικού συστήματος. Ο πόλος αυτός είναι εναλλακτικός του Ευρω-Ατλαντικού αντίστοιχου και κατ’ εξοχήν μη-«Δυτικός». Ταυτόχρονα λειτουργεί ως αντι-ηγεμονικό μπλοκ στην συρρικνωμένη παγκόσμια αμερικανική επιρροή η οποία οδηγεί το διεθνές σύστημα σε αποκέντρωση από τον πόλο των ΗΠΑ και σε διάφορες μορφές περιφερειοποίησης της πολιτικής, της οικονομίας και της ασφάλειας, σε διάφορα μέρη του κόσμου.
Η Άλλη Όψη
Ωστόσο, την ίδια στιγμή, οι ρωσο-τουρκικές σχέσεις χαρακτηρίζονται και από εντάσεις. Εκτός από τις αρνητικές ιστορικές μνήμες των ρωσο-τουρκικών πολέμων, ο Καύκασος και η Μέση Ανατολή αποτελούν ζώνες ανταγωνισμού μεταξύ της ρωσικής και τουρκικής επιρροής. Τα «τουρκογενή» κράτη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης είναι σταθερά μέρος αυτής της προβληματικής παρά τα βήματα εξομάλυνσης που έχουν επιτευχθεί τα τελευταία χρόνια. Το ζήτημα μεταξύ Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν όπου η Ρωσία και η Τουρκία βρίσκονται σε αντίθετες πλευρές, αντίστοιχα, παραμένει άλυτο. Ομοίως, Ρωσία και Τουρκία έχουν εκ διαμέτρου αντίθετες προσεγγίσεις σε πρόσφατα ζητήματα όπως ο συριακός εμφύλιος, η ανατροπή της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Αίγυπτο, και η ρωσική προσάρτηση της Κριμαίας.
Λέγεται ότι Ρωσία και Τουρκία κατάφεραν να «διαμερισματοποιήσουν» τις σχέσεις τους, μη αφήνοντας τα προβλήματα να επηρεάσουν τη συνεργασία τους. Κάτι παρόμοιο έχουμε δει στις σχέσεις Τουρκίας-Ισραήλ όπου οι οικονομικές σχέσεις παραμένουν ισχυρές. Αυτό συμβαίνει ένεκα του ότι η τουρκική οικονομία είναι σε μεγάλο βαθμό αποκεντρωμένη και συνεπώς (κάπως) αποσυνδεδεμένη από την πολιτική αστάθεια. Στη ρωσική οικονομία, όμως, αυτό ισχύει σε μικρότερο βαθμό και συνεπώς σοβαρά μελλοντικά προβλήματα θα μπορούσαν να επηρεάσουν αρνητικά τη στάση της ρωσικής πλευράς προς αυτή τη σχέση.
Επίλογος
Γνωρίζοντας την Τουρκία του Έρντογαν, την αστάθεια που προκαλεί η εξωτερική της πολιτική και τους αμφιλεγόμενους στόχους της, δεν αποκλείεται να ανακύψουν προβλήματα μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας, ιδιαίτερα αν οι σχέσεις Τουρκίας-Δύσης – ή η κυβέρνηση της Άγκυρας – αλλάξουν. Αυτό που γίνεται κατανοητό, παρ’ όλα αυτά, είναι ο κεντρικός ρόλος της Ρωσίας στις ανακατατάξεις της Ευρασίας και όχι μόνο, παρά τις διπλωματικές και άλλες δυσκολίες που αντιμετωπίζει. Το μάθημα που ίσως πρέπει να μάθουμε ως κράτος του οποίου η εξωτερική πολιτική ωριμάζει, δεν είναι ούτε ο φιλο-ρωσισμός, ούτε ο φιλο-αμερικανισμός. Είναι η προάσπιση των συμφερόντων μας χωρίς παρωπίδες. Και πράγματι, τουλάχιστον κάποια από τα συμφέροντά μας βρίσκονται και στις καλές σχέσεις με τη Ρωσία, όχι μόνο σε τυφλές φιλο-αμερικανικές ή φιλοευρωπαϊκές πολιτικές.
Το άρθρο παρουσιάζεται και στην εφημερίδα «Πολίτης»
Γράφει: Ζήνωνας Τζιάρρας
