Η πλατεία Ταξίμ ανάδειξε την αποτυχία του μοντέλου του ‘Homo Erdoganicus’ κι αυτό είναι το σημαντικότερο αποτέλεσμα της εξέγερσης της μεσαίας τάξης στη Τουρκία.
Αν κι ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δείχνει, παρά τα δακρυγόνα που «φεύγουν βροχή», να μην χάνει ισχύ –ενόψει εκλογών- παραμένει μια μοναδική περιπτωσιολογία ηγέτη του ισλαμικού χώρου και το ερώτημα, που δεν θα αναλύσουμε εδώ σήμερα, είναι κατά τη γνώμη μου, αν στο μέλλον απειλείται από τον Αμπντουλάχ Γκιουλ.
Αν στη στήλη της προηγούμενης εβδομάδας αναδείξαμε, με βάση το νεορεαλισμό, την αποτυχία της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής που βασίζεται, τα τελευταία χρόνια, στην έννοια της «μαλακής ισχύος» η εσωτερική πολιτική της Τουρκίας είναι μια σύγχρονη, 101, ιστορία μοντερνισμού. Ο ιστορικά εμπεδωμένος τουρκικός εθνικισμός, φορέας μοντερνισμού καλλιέργησε έναν «εξ’ οσμόσεως» κοσμικό πολίτη, τον Homo Kemalicus.
Η αποτυχία του μοντέλου αυτού, πράγμα που γνωρίζει καλά το AKP, δημιούργησε την αντίληψη αναζήτησης του σύγχρονου πολίτη στα δυτικά κοστούμια, όπου η άμαξα μπαίνει μπροστά από το άλογο, ήτοι το φαίνεσθαι του εκσυγχρονισμού είναι σημαντικότερο από την ουσία του αυτή καθ’ εαυτήν. Μια αντίληψη που πολύ εύστοχα αναλύει η Ayşe Kadıoğlu, καθηγήτρια στο τμήμα Καλών Τεχνών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Sabanci (στο βιβλίο της Cumhuriyet İradesi-Demokrasi Muhakemesi: Türkiye’de Demokratik Açılım Arayışları). Ο Ερντογάν, ένας ηγέτης που γνωρίζει καλά να χρησιμοποιεί τη Δημοκρατία σαν μέσο, παρά σαν έννοια, προσπάθησε, από την εποχή που διετέλεσε Δήμαρχος Κωνσταντινούπολης να δημιουργήσει τον αντίποδα του Homo Cemalicus. Θα τον βάφτιζα, HomoErdoganicus, δηλαδή ένα πολίτη που προσπαθεί, στα πλαίσια του τουρκικού μοντερνισμού και μέσα από χωρητικότητες ανάπτυξης και ευημερίας να αναζητήσει το οθωμανικό του παρελθόν και να αυτοπροσδιοριστεί στη βάση του Ισλάμ, μακριά από την οργανική πολυταυτότητα της τουρκικής κοινωνίας. Μια ταυτότητα που εμπεριέχει Κούρδους, Αλεβίτες, Αριστερούς, οπαδούς της Φενέρμπαχτσέ, Κεμαλικούς συνταγματάρχες και πάει λέγοντας…
Ο Ερντογάν είναι ένας χαρισματικός ηγέτης. Στάθμισε την έννοια της ανάπτυξης μέσα από ένα πρίσμα αμιγώς «τουρκικού καπιταλισμού» με απώτερο στόχο να καταστήσει τη Τουρκία την ηγέτιδα οικονομική δύναμη τόσο της περιφέρειάς του όσο και του συνόλου του Ισλαμικού κόσμου. Έδωσε στο λαό του ανάπτυξη, ευημερία και καλύτερο βιοτικό επίπεδο. Κατόρθωσε να κερδίσει τον «λαό της Ανατολίας» με μια εξαιρετικά σχεδιασμένη θρησκευτική ρητορική και να επιτεθεί στους εξεγερμένους ώστε να μην απωλέσει ισχύ το ΑΚP. Στη πορεία όμως, κατά μια περίεργη ιστορική ειρωνεία, επανέλαβε τα λόγια του Μουσταφά Κεμάλ (ήδη από το 1930): «…Κι αφού πεθάνω θα μείνει πίσω μου ένα δεσποτικό καθεστώς». Η Τουρκία παραμένει μια χώρα όπου τα δεδομένα του δυτικού κόσμου περί ελευθερίας του Τύπου και περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων εν γένει βρίσκονται σε ένα «γκριζόχρωμο» μεταίχμιο αλλά όπου η οικονομική ανάπτυξη πετάει προς τα εμπρός. Σε αυτό το παράδοξο, ο Ερντογάν προτάσσει τον Homo Erdoganicus προκειμένου να αντισταθμίσει την αναζήτηση συνταγματικότητας, εξευρωπαϊσμού, αστικών μεταρρυθμίσεων από μια μερίδα πολιτών και ταυτόχρονα για να νομιμοποιήσει το διαχρονικό κενό του Homo Kemalicus σχετικά με τον τούρκο πολίτη που είναι φορέας μόνο υποχρεώσεων ή τον παραδοσιακό ρόλο του βαθέος Κράτους (στρατιωτικοί) στην εγγύηση της εύρυθμης λειτουργίας της κοινωνικής συνοχής.
Αν κι έξυπνος και ικανός ηγέτης στη προκείμενη, και υπό το βάρος των εξεγέρσεων και της απόπειρας θεμελίωσης –αν κι εφόσον ευδοκιμήσει- αξιόλογης αντιπολίτευσης, ο Ερντογάν διαπράττει ένα λάθος. Προσπαθεί να επιβάλλει παρά να διευρύνει, να καταστείλει παρά να συνδιαλλαγεί. Και το σημαντικότερο προσπαθεί να αντικαταστήσει ένα αποτυχημένο, όπως διαφάνηκε στη πορεία του χρόνου μοντέλο πολίτη με ένα δικής του επινόησης που δεν δείχνει να διαγράφει προοπτικές επιτυχίας…
Ο Ερντογάν δεν είναι Μουμπάρακ ή Άσαντ. Είναι όμως Ισλαμιστής που γνωρίζει καλά την διαλεκτική της κεμαλικής ελίτ περί εμποδίων που προβάλλει το Ισλάμ στον εκσυγχρονισμό και στην οικοδόμηση του έθνους. Και δεν νιώθει άνετα με αυτό γιατί έχοντας καβαλήσει το «τραμ της δημοκρατίας», κάπου στη πορεία, ξέχασε ή να κατέβει ή που πρέπει να βρει τον προορισμό του. Αν συνέλθει γρήγορα θα κερδίσει αυτή την κούρσα και θα επανεκλεγεί. Αν όχι, ο Γκιουλ ή ένα AKP που θα διαφοροποιηθεί υπό το βάρος της πλατείας Ταξίμ θα γκρεμίσουν το μοντέλο του Homo Erdoganicus και πιθανώς θα εκτροχιάσουν τελείως το τραμ από τις γραμμές του.
Γράφει: Γιάννης Ιωάννου
