Σκέψη: Η βασική νοητική δραστηριότητα που συμπεριλαμβάνει όλα τα φαινόμενα του πνεύματος, η ικανότητα συνδυασμού των ιδεών.
Κριτική: Η τεκμηριωμένη κρίση που εκφέρεται ως αξιολόγηση έργων πνευματικής δημιουργίας.
Σύμφωνα με την ψηφιακή έκδοση του λεξικού του Μπαμπινιώτη, τα πιο πάνω αποτελούν τους κύριους ορισμούς των εννοιών αυτών. Δύσκολες έννοιες και πολυβασανισμένες. Τις περιφέρουμε εδώ και δεκαετίες σε κάθε αναλυτικό πρόγραμμα εκπαίδευσης. Τις συναντάμε σχεδόν παντού… Προσπαθούμε να βρούμε τρόπους να τις καλλιεργήσουμε, να τις εδραιώσουμε, να τις αναπτύξουμε. Συνδυασμένες γίνονται ακόμα πιο απειλητικές, πιο «επικίνδυνες»: Κριτική σκέψη! Ω! Τόσο απλή στα λόγια, τόσο δύσκολη στην πράξη.
Πώς επιτυγχάνεται όμως η καλλιέργεια κριτικής σκέψης την οποία τόσο πολύ επιδιώκουν όλα τα εκπαιδευτικά συστήματα ανά το παγκόσμιο; Ας φέρω ένα απλό παράδειγμα:
Παρουσιάζεις μια φωτογραφία στα παιδιά και το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να την περιγράψουν. «Κυρία βλέπω αυτό κι αυτό, τα χρώματα είναι αυτά κι αυτά.» Έτσι μ’ αυτά και μ’ αυτά, συνεχίζεις το μάθημα γιατί πρέπει να καλύψεις την ύλη (αχ αυτή η ύλη, πόσες θυσίες στον βωμό της!). Τρέχεις λοιπόν να προλάβεις ακόμα κι αν τα βλέπεις να δυσκολεύονται τόσο πολύ να πάνε ένα βηματάκι πάρα πέρα. Ακόμα κι αν διαπιστώνεις ότι ζορίζονται όταν καλούνται να διατυπώσουν υποθέσεις οι οποίες θα τους οδηγήσουν σε χρήσιμα συμπεράσματα. Ακόμα και αν το θεωρούν εξαιρετικά πολύπλοκο να διατυπώσουν τους δικούς τους προβληματισμούς με τεκμηριωμένο τρόπο και να κάνουν διασυνδέσεις.
Γιατί όμως δυσκολεύονται τα παιδιά τόσο πολύ; Η απάντηση απλή: Γιατί κανείς δεν τα έμαθε να βλέπουν πέρα από τα προφανή: Ποιος είναι άραγε ο σκοπός του φωτογράφου; Τι ήθελε να μας πει; Υπάρχουν ίσως και κάποια στοιχεία που εσκεμμένα αποσιωπά; Γιατί; Πώς το επιτυγχάνει αυτό; Μήπως υπάρχουν και συγκαλυμμένα μηνύματα; Είναι τόσο απόλυτη και ξεκάθαρη λοιπόν η αλήθεια; Μήπως επιδέχεται τελικά πολλαπλών ερμηνειών;
Τέτοιου είδους συζητήσεις μέσα στην καθημερινότητα της μαθησιακής διαδικασίας, θα έπρεπε να αποτελούσαν ρουτίνα. Και αυτό ακριβώς είχε επιχειρήσει να κάνει πράξη πριν μερικά χρόνια η ομάδα ακαδημαϊκών που ανέλαβε την μεταρρύθμιση του προγράμματος για τη γλώσσα, εισάγοντας την έννοια του κριτικού γραμματισμού. Αλλά εμείς… αμέσως αντιδράσεις. Τον κριτικό γραμματισμό τον κλειδώσαμε λοιπόν σε ένα συρτάρι, του βάλαμε και μια κλειδαριά μήπως δραπετεύσει και μαζί του φυλακίσαμε και τα μυαλά των παιδιών μας.
Το σενάριο γνωστό και χιλιοειπωμένο. Κάθε αλλαγή ηγεσίας στο υπουργείο παιδείας συνεπάγεται και αλλαγή πλεύσης. Για χρόνια να κτίζεται αξιόλογο και ουσιαστικό έργο, και μέσα σε λίγους μήνες να γκρεμίζεται για χάριν μικροκομματικών ή άλλων συμφερόντων ή εξαιτίας παρεμβάσεων από φορείς άσχετους με την παιδεία. Αγνοούμε επιδεικτικά και προκλητικά τα δεδομένα επιστημονικών ερευνών για την χρησιμότητα μιας εκπαιδευτικής προσέγγισης, αρνιόμαστε να φκούμεν που το comfortzone μας (συγχωρέστε με, αγαπώ την ελληνικήν, αλλά φτυχώ τζαι τις ορολογίες στην αγγλικήν και στην κυπριακήν) και επιμένουμε να οδεύουμε στον εύκολο και γνωστό μας δρόμο.
Και να ‘ταν μόνο ο κριτικός γραμματισμός το θύμα του συστήματός μας… Το μάθημα της ιστορίας υπέφερε και υποφέρει με τον ίδιο τρόπο. Η συγγραφική ομάδα των νέων εγχειριδίων ιστορίας ξηλώθηκε και μια αξιόλογη δουλειά η οποία χαρακτηριζόταν από επιστημονικότητα έμεινε μετέωρη και ατελείωτη. Το μάθημα της αγωγής υγείας παρομοίως. Αφαιρέθηκε από την ιστοσελίδα του υπουργείου παιδείας όλο το υλικό που αφορούσε την σεξουαλική αγωγή γιατί κάποιοι ενοχλήθηκαν από το περιεχόμενο παρά το ότι πληθώρα ερευνητικών δεδομένων καταδεικνύουν το προφανές: ότι η σωστή πληροφόρηση των παιδιών σε θέματα σεξουαλικής αγωγής συμβάλλει θετικά στην υγιή ανάπτυξή τους και μειώνει τον κίνδυνο να υποστούν σεξουαλική ή άλλης μορφής κακοποίησης.
…Και άλλα τόσα που προκαλούν απογοήτευση και θυμό. Να προσεγγίζονται π.χ. σχολεία για να δοκιμάσουν μια καινοτομία η οποία έχει αποδειχθεί μέσα από έρευνες πως όπου έχει εφαρμοστεί στο εξωτερικό είχε θετικά αποτελέσματα σε πολλούς τομείς προς όφελος όλων των εμπλεκομένων, αλλά ατού ο Γαβρίλης! Εμείς να βρίσκουμε πάντα έναν τρόπο να ασκήσουμε άστοχη και αποπροσανατολιστική κριτική… Αυτό πάντως με την κριτική πρέπει στην Κύπρο να το ψάξουμε με κάποιο ψυχαναλυτικό τρόπο γιατί όλοι έχουμε άποψη για όλα, είμαστε ειδικοί επί παντός επιστητού και θεωρούμε τους εαυτούς μας παντογνώστες . Προχωράμε μεν στην άσκηση κριτικής, αλλά μιας διαστρεβλωμένης έννοιας της κριτικής η οποία πολλές φορές αντί να είναι καλόπιστη και εποικοδομητική – να συμβάλλει δηλαδή με θετικό τρόπο στην επίτευξη της αλλαγής- είναι είτε κακοπροαίρετη είτε απόλυτη αφού συχνά πηγάζει από εγωιστικά ή άλλα κίνητρα.
Α! Και μην βιαστείτε κάποιοι να τα ρίξετε πάλι όλα πάνω στους ώμους των εκπαιδευτικών… Κουραστήκαμε πλέον να στοχοποιούμαστε, να θεωρούμαστε υπεύθυνοι για όλα, να μετακυλύονται όλες οι ευθύνες σε εμάς. Θύματα είμαστε κι εμείς ενός συστήματος που δεν μας βοηθάει να κάνουμε όσο πιο επιστημονικά και αποτελεσματικά γίνεται τη δουλειά μας.
Ας αναλάβουν επιτέλους και κάποιοι τις ευθύνες που τους αναλογούν και ας αναλογιστούν με σοβαρότητα και υπευθυνότητα τον τρόπο που ως κοινωνία ευρύτερα και ως εκπαιδευτικό σύστημα ειδικότερα υιοθετούμε και εφαρμόζουμε καλές πρακτικές ή καινοτομίες. Εμείς πάντως θέλουμε. Εσείς;
Γράφει: Ράνια Γεωργίου
