Σκέψεις για την Ελευθερία. Του Παναγιώτη Σταυρινίδη

Ομιλία του Επίκουρου Καθηγητή, Παναγιώτη Σταυρινίδη στον εορτασμό των επετείων της Ελληνικής Επανάστασης και του 1955-59.

Φίλες και φίλοι, αγαπητά μου παιδιά. Μην περιμένετε από εμένα πύρινους λόγους για τους αγώνες του ελληνισμού για την απελευθέρωση. Αγώνες που όλοι μας τιμούμε σήμερα, αλλά κυρίως τιμούμε τους ανθρώπους που έδωσαν την ζωή τους για εμάς. Και στα δύο ιστορικά γεγονότα, και στην ελληνική επανάσταση και στον αγώνα της ΕΟΚΑ, κοινό συστατικό υπήρξε ένα. Η αγάπη για την πατρίδα, ο πόθος για την ελευθερία. 

Δεν είμαι εδώ για να εξυψώσω τες δύο αυτές επαναστάσεις, ούτε για να τις εξυμνήσω. Άλλωστε όπως πολύ καλά γνωρίζετε, δεν είμαι καν ο κατάλληλος για να το πράξω αυτό. Στέκομαι ταπεινά με σεβασμό μπροστά στην θυσία όσων αγωνίστηκαν για την ελευθερία. Η ελληνική επανάσταση του 21 καθώς και ο αγώνας του 55-59 έχουν ήδη βρει τη θέση τους στα υψηλότερα σκαλοπάτια της συλλογικής μας μνήμης. Γι’ αυτό οτιδήποτε περισσότερο ειπωθεί από εμένα, θα είναι μάλλον περιττό, ίσως και προσβολή στην μνήμη των ηρώων, που έζησαν και πέθαναν λιτά και απέριττα και μνημονεύτηκαν συχνά με υπερβολή και ύβρι. 

Φίλες και φίλοι, το μήνυμα των ημερών αυτών είναι ένα μήνυμα που έχουμε αρθρώσει χιλιάδες φορές με αφορμή αυτές αλλά και ανάλογες επετείους. Είναι το μήνυμα της ελευθερίας, που στο όνομα της γράφτηκαν χιλιάδες σελίδες ιστορίας, αμέτρητα ποιήματα, θεατρικές παραστάσεις. Ωδές, μνημεία και τεχνουργήματα. Αναρωτιέμαι συχνά, υπάρχει μήπως κάτι που ο άνθρωπος δεν επινόησε ακόμα για να υμνήσει την υπέρτατη αξία αυτή; Φρονώ πως όχι. Έχουμε τραγουδήσει για αυτήν, ακόμα και ύμνους, εθνικούς και άλλους. Την έχουμε τιμήσει, αλλά δυστυχώς την ελευθερία την έχουμε επίσης κακοποιήσει. Μια αξία οικουμενική, πανανθρώπινη, παντοτινή, που την έχουμε όμως εμείς οι ίδιοι οι άνθρωποι περιορίσει μέσα σε ένα λαμπερό αλλά πρόσκαιρο περίβλημα του μυαλού και της σκέψης. 

Ο μεγάλος διανοητής του 19ου και του 20ου αιώνα, ο πατέρας της ψυχανάλυσης ο Σίγκμουντ Φρόιντ, είχε πει ότι “οι περισσότεροι άνθρωποι ΔΕΝ επιθυμούν πραγματικά την ελευθερία, γιατί αυτή προϋποθέτει μια άλλη υπέρτατη αξία, την ευθύνη, και πολλοί φοβούνται την ευθύνη”. Σοφή διαπίστωση κατά την ταπεινή μου άποψη. Γιατί φίλες και φίλοι, άνθρωπος που δεν αναλαμβάνει με τόλμη την ευθύνη απέναντι στον εαυτό του και την κοινωνία, δεν λογιέται ελεύθερος. Στην αρχαία Ελλάδα αυτοί ήταν οι “ιδιώτες” όχι με την σημερινή έννοια του όρου, αλλά με την αντικοινωνική ανελεύθερη του μορφή. Και δυστυχώς, η αξία του λόγου του Φρόιντ παραμένει μέχρι και σήμερα. Ιδιώτες με την ψευδαίσθηση της ελευθερίας. 

Στερηθήκαμε την ελευθερία μας, μας την στέρησαν με την βία πριν από 40 τόσα χρόνια. Και στην πορεία φοβάμαι ότι την στερήσαμε και από τον εαυτό μας. Δικαίως αγωνιζόμαστε για επιστροφή, δικαίως αγωνιζόμαστε για ελευθερία, δικαίως αγωνιζόμαστε για επανένωση του τόπου και του λαού. Ταυτόχρονα όμως, δεν είμαι βέβαιος ότι φροντίσαμε να διαψεύσουμε τον Φρόιντ, δεν είμαι βέβαιος ότι μεγαλώσαμε εμείς και οι νεότεροι με την ανάληψη της ευθύνης, δεν είμαι βέβαιος ότι αφήσαμε ποτέ στο περιθώριο την ατομική μας πάλη για ευδαιμονία, έναντι της ευθύνης μας για την συλλογική, την κοινωνική ευημερία. Παρά μόνο σε αναλαμπές, αλλά δυστυχώς δεν είναι ποτέ αρκετές αυτές. 

Μικρός, άκουγα συχνά τους δασκάλους μου να μιλάν για τις παρακαταθήκες που μας άφησαν οι αγώνες για ελευθερία. Ομολογώ ότι άργησα λίγο να καταλάβω ότι μιλούσαν για μια κληρονομιά έξω από τα στενά όρια του χώρου, των πραγμάτων, των υλικών αγαθών. Αλλά για μια κληρονομιά που ήταν συνάμα και χρέος. Περιουσία ανεκτίμητη αλλά και ασήκωτο βάρος για όλους μας. Γιατί εμείς είμαστε οι κληρονόμοι. Και αν οι ξένες επιβουλές δεν μας επέτρεψαν να εκπληρώσουμε αυτή την παρακαταθήκη, ούτε και εμείς σταθήκαμε αντάξιοι του βάρους αυτού. Του χρέους για ελευθερία στον χώρο, αλλά και στις ψυχές μας. 

Φίλες και φίλοι, αγαπητά μου παιδιά, Τα βαθιά νοήματα των αγώνων για ελευθερία δεν θα τα βρούμε μόνο σε σκονισμένα βιβλία, ούτε σε ομιλίες σαν καλή ώρα και την δικιά μου. Δεν θα τα βρούμε στο αχανές διαδίκτυο και στις θεωρίες συνωμοσίας, ούτε στα κηρύγματα μίσους, ακόμα και αν αυτά είναι ντυμένα με τον μανδύα μιας επίπλαστης αγάπης. Γύρω μας είναι, σε εμάς εναπόκειται η ευθύνη να τα δούμε φτάνει να κοιτάξουμε καλά, να τα ακούσουμε φτάνει να σταματήσουμε για λίγο τις φωνές, να τα αγγίξουμε φτάνει να απλώσουμε το χέρι, και να τα αισθανθούμε, φτάνει να ανοίξουμε την καρδιά μας. Είναι στην φύση, όπως ένα ποτάμι που ρέει, παρά τις δυσκολίες που βρίσκει μπροστά του. Είναι σε ένα δέντρο που οι ρίζες του (οι ρίζες επαναλαμβάνω, και όχι οι μίζες) δεν το κρατούν σκλαβωμένο, αλλά εξηγούν γιατί το βλέπουμε να ανθίζει. Και είναι στον συνάνθρωπό μας που υποφέρει από την φτώχια, την ασθένεια, τη δυστυχία αλλά συνεχίζει να μας χαμογελά με γενναιοδωρία την στιγμή που εμείς στρέφουμε αλλού το κεφάλι. 

Αγαπητοί μου συμπατριώτες, Η ψευδαίσθηση της ειρήνης δημιουργεί δυστυχώς και την ψευδαίσθηση της ελευθερίας. Στην απουσία πολέμου στο νησί μας τις τελευταίες δεκαετίες, και παρά την καταστροφή που προηγήθηκε, μολυνθήκαμε όλοι από την συνήθεια του διαμελισμού της χώρας μας. Επιτρέψετε μου ακόμα μια αναφορά από την δική μου επιστήμη. Στην ψυχολογία, ο εθισμός είναι όταν ο οργανισμός παύει να αντιδρά σε κάτι που επαναλαμβάνεται με τον ίδιο τρόπο. Εθιστήκαμε στον διαχωρισμό, εθιστήκαμε στην κανονικότητα ενός μακροχρόνιου ακρωτηριασμού. Νιώσαμε ελεύθεροι στην γαλήνη και την ευφορία των υποκατάστατων της ύλης, των πραγμάτων, και του πρόσκαιρου πλούτου. 

Έγραφε μεταξύ άλλων ο Έριχ Φρομ, ένας ακόμη από τους σημαντικούς διανοητές του περασμένου αιώνα. “Ξεχνάμε ότι ενώ πρέπει να υπερασπιζόμαστε με σθένος τις ελευθερίες που έχουμε με αγώνες κατακτήσει, η αναζήτηση της ελευθερίας δεν είναι ένα ποσοτικό ζήτημα αλλά εξόχως ποιοτικό. Ότι όχι μόνο οφείλουμε να διατηρούμε και να αυξάνουμε την ελευθερία μας, αλλά κυρίως να κερδίζουμε συνεχώς ένα νέο είδος ελευθερίας. Μιας νέας ελευθερίας που θα μας επιτρέπει να εκπληρώνουμε τον ίδιο μας τον εαυτό. Για να έχουμε πίστη στον άνθρωπο αλλά και στην ζωή”.  

Οι αγώνες για ελευθερία δεν γνωρίζουν σύνορα, ούτε χρώμα, ούτε έθνος μα ούτε και φυλή ή θρησκεία. Και ως ανθρωπότητα μάλλον είναι μια από εκείνες τις ιστορικές στιγμές που καλούμαστε να αναγνωρίσουμε την οικτρή μας αποτυχία. Αποτύχαμε φίλες και φίλοι, αποτύχαμε οικτρά. Αποτύχαμε στην ψυχή του Αιλάν που την αφήσαμε να πνιγεί στις δικές μας θάλασσες, στα κατά τα άλλα καταγάλανα και ήρεμα νερά της Μεσογείου. Αποτύχαμε στον λυγμό και στον θρήνο που βγαίνει μέσα από το τραγούδι του νεαρού πρόσφυγα που στέκεται απελπισμένος στις ακτές της Λέσβου. “ Αχ θάλασσα δώσε μας αγάπη, Μη στέλνεις τα κύματα σου, Δεν θα το πιστέψεις αλλά τα δάκρυα μας μπορούν ακόμα και εσένα να σε πνίξουν, τόσο πολύ κλάψαμε. Κανείς όμως, κανείς δεν έκλαψε για εμάς, ο κόσμος όλος μας εγκατάλειψε. Αχ θάλασσα, σταμάτησε τα κύματα σου, παιδιά στις βάρκες, οι ζωές μας σε αυτές τις βάρκες”. Αποτύχαμε φίλες και φίλοι, στις λάσπες της Ειδoμένης, στα μουσκεμένα αντίσκηνα και στα μάτια του βρέφους που το έπλεναν στα βρώμικα νερά στον βούρκο. Στα κλειστά σύνορα. Στα συρματοπλέγματα. Στην ξενοφοβία, τον ρατσισμό, τη μισαλλοδοξία. Εκεί αφήσαμε την ψυχή μας ως ανθρωπότητα, εκεί η ελευθερία μας χάθηκε στην μικροψυχιά μας να αναλάβουμε ευθύνη. 

Αγαπητά μου παιδιά, σε εσάς αποκλειστικά θα απευθύνω τα τελευταία λόγια. Όχι, δεν θα σας συμβουλεύσω ούτε θα σας νουθετήσω. Αν έχω μάλλον μια συμβουλή προς εσάς είναι να είστε καχύποπτοι απέναντι στις συμβουλές και τις νουθεσίες. Όχι γιατί αυτές είναι πάντα λάθος, αλλά γιατί έχετε την κρίση να βρείτε τη δική σας αλήθεια για την δική σας ζωή και την δική σας ελευθερία. Εύχομαι αυτή, που ήταν και η πρώτη μου ομιλία με αφορμή τις επετείους του 21 και του 55, να είναι και η τελευταία μου σε μια χώρα που σας γέννησε στην προσφυγιά και στον διαμελισμό. Και εάν καταφέρουμε να σας παραδώσουμε μια επανενωμένη πατρίδα, στο χέρι σας θα είναι να επουλώσετε τις πληγές για μια επανενωμένη καρδιά. Με ελευθερία στην σκέψη σας και την δικιά σας πλέον ευθύνη για ένα καλύτερο αύριο. 

Αγαπητά μου παιδιά, μην κρατήσετε τίποτε από αυτά που ακούσατε σήμερα. Κρατήστε μόνο αν θέλετε τα λόγια μιας εβραιοπούλας, της Άννα Φρανκ, που στη ηλικία σαν και πολλοί από εσάς, μέσα στην κακουχία, στη σκλαβιά, έγραφε στο ημερολόγιό της λίγο πριν πεθάνει “Βρίσκω τελικά, ότι πάντα υπάρχει κάπου κρυμμένη λίγη ομορφιά. Στη φύση, μέσα από την λιακάδα, και ελευθερία που βρίσκεται μέσα στον καθένα σας. Αυτά μπορούν να σας βοηθήσουν όλους”. 

Να είστε καλα.

Γράφει: Παναγιώτης Σταυρινίδης