Περί πολιτικού ορθολογισμού και πολιτικού δογματισμού. Του Παναγιώτη Χαραλάμπους

Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί στο νησί μια μόδα η οποία αναφέρεται στην χρήση του ορθολογισμού στην πολιτική ζωή. 

Αυτή η μόδα είχε ως συνέπεια την δημιουργία μιας τάσης διαφόρων πολιτών να αυτοαποκαλούνται ορθολογιστές (σε αντίθεση φαντάζομαι με τους άλλους, τους μη ορθολογιστές),  ρεαλιστές και άλλα τινα, κοσμώντας ταυτόχρονα οποιαδήποτε άποψη αντίθετη από την δική τους ως αναχρονιστική, δογματική κτλ. Όλα αυτά φαίνονται σωστά, μέχρι που να κοιτάξουμε ένα βήμα παρακάτω και να αποδομήσουμε την όλη θεωρία περί πολιτικού ορθολογισμού. Αυτό το βήμα είναι να αναρωτηθούμε το εξής. Τι σημαίνει πραγματικά ορθολογισμός;

Με απλά λόγια λόγια, ο ορθολογισμός είναι η χρήση της λογικής διαδικασίας στην εξαγωγή ενός συμπεράσματος. Τί είναι τώρα η λογική διαδικασία. Πολύ απλοικά η λογική διαδικασία μπορεί να περιγραφεί με το ακόλουθο παράδειγμα «’Ολοι οι κρητικοί έχουν μουστάκι. Ο Γιάννης είναι κρητικός. Άρα ο Γιάννης έχει μουστάκι.». Εδώ όμως βρίσκεται και όλη η ουσία. Όλη η δύναμη της λογικής περιορίζεται στο «Άρα…». Η λογική δεν έχει τίποτα να μας πεί για το αν πράγματι όλοι οι κρητικοί έχουν μουστάκι ή αν ο Γιάννης είναι κρητικός. Ως εκ τούτου η λογική, αυτή καθεαυτή, δεν μπορεί να μας διασφαλίσει την εγκυρότητα του συμπεράσματος. Για να είναι έγκυρη η πρότασή μας, θα πρέπει να έχουμε και άλλα δεδομένα, όπως π.χ. να έχουμε καταγράψει ότι πράγματι όλοι οι κρητικοί έχουν μουστάκι και να έχουμε επιβεβαιώσει ότι ο Γιάννης είναι κρητικός. Υπάρχουν και παραδείγματα όπου η λογική οδήγησε σε εντελώς λάθος συμπεράσματα. Ένα από τα πιο τρανταχτά ήταν η λογική του γεωκεντρικού συστήματος. Πρίν τον Κοπέρνικο, οι άνθρωποι πίστευαν ότι η γή είναι στην μέση του σύμπαντος. Αυτή η θέση στηριζόταν στον εξής συλλογισμό «Όταν κινούμαστε,  ο αέρας φυσάει στο πρόσωπό μας. Εαν η γή κινείτο, θα έπρεπε να υπάρχει ένας μόνιμος άνεμος από τα ανατολικά στα δυτικά. Τέτοιος άνεμος δεν υπάρχει. Άρα η γη δεν κινείται». Το συμπέρασμα ήταν άκρως ορθολογικό. Έλα όμως που ήταν λάθος…

Θα αναρωτιέστε που το πάω. Το συμπέρασμα από τα πιο πάνω είναι το εξής. Ο ορθολογισμός δεν είναι επαρκής προυπόθεση της εγκυρότητας. Στον χώρο των θετικών επιστημών, οι απόψεις τείνουν να συγκλίνουν γιατί πέρα από την χρήση της λογικής υπάρχουν και τα κοινώς αποδεκτά εμπειρικά δεδομένα. Εδω όμως έγκειται και η διαφορά με την πολιτική. Οι θετικές επιστήμες περιγράφουν τον κόσμο όπως είναι. Ο κόσμος μπορεί να είναι με ένα και μόνο τρόπο. Από την άλλη όμως η πολιτική και η κοινωνική δράση και θεωρία περιγράφουν ένα κόσμο, όπως θα έπρεπε να είναι. Και οι δυνατοί κόσμοι είναι… άπειροι.  Στην επιστήμη μπορεί να είσαι ορθολογικός αλλά να είσαι λάθος, γιατί παρέλειψεις στους συλλογισμούς σου σημαντικά δεδομένα. Στην πολιτική μπορεί για τον ίδιο λόγο να είσαι ορθολογικός αλλά λάθος, μπορεί όμως να είσαι και επιστημονικά σωστός, όπως ένας θετικός επιστήμονας, αλλά να είσαι λάθος για κάποιον ο οποιός φαντάζεται τον κόσμο πολύ διαφορετικά από σένα.

Συνεπώς, η χρήση της λέξης «πολιτικός ορθολογισμός» έχει πολύ πιο περιορισμένη ισχύ από αυτή που κάποιοι νομίζουν ότι έχει. Κάποιοι χρησιμοποιούν την έννοια πολιτικός ορθολογισμός σαμπώς και υπάρχει μόνο ένας πολιτικός ορθολογισμός. Μέγιστο σφάλμα. Ο πολιτικός ορθολογισμός σε καμία περίπτωση δεν θα έχει ώς αποτέλεσμα την σύγκλιση των πολιτικών απόψεων ούτε και μια ιδανική κοινωνία. Ο πολιτικός ορθολογισμός, αν και απαραίτητο στοιχείο οποιασδήποτε πολιτικής πράξης, δεν εγγυάται ούτε την λύση των προβλημάτων, ούτε και «σωστή» πολιτική δράση. Και αυτό γιατί οι διάφορες πολιτικές θεωρίες έχουν διαφορετική αντίληψη για το πως θά πρεπε ο κόσμος να είναι. Και ο Χάγιεκ και ο Μάρξ και ο Κέυνς ορθολογιστές ήταν. Όμως τις απόψεις τους τις χώριζε άβυσσος.

Ο πολιτικός ορθολογισμός είναι βασικό στοιχείο της πολιτικής, αλλά ως έννοια ανεξάρτητη είναι κενή περιεχομένου. Δεν υπάρχει ανορθόλογη πολιτική και ορθολογική πολιτική. Υπάρχει ορθολογική δεξιά πολιτική και ανορθόλογη δεξιά πολιτική. Υπάρχει ορθολογική αριστερά πολιτική και ανορθόλογη αριστερά πολιτική. Ο ορθολογισμός είναι βασική υποχρέωση όλων, αλλά όχι στοιχείο σύγκλισης. Ο διαχωρισμός σε ορθολογιστές και μη είναι και αυτός κενός περιεχομένου.  Ο πολιτκός ορθολογισμός δεν είναι το αντίθετο του πολιτικού δογματισμού. Γιατί στην πολιτική, καταβάθος όλοι είμαστε ως ένα βαθμό δογματικοί.  Όλοι έχουμε ένα δογματικό όραμα για το πως θα έπρεπε να ήταν ο κόσμος. Και αυτό επειδή δεν υπάρχει ορθολογική διαδικασία από την οποία να συνάγεται το πως πρέπει ο κόσμος να είναι. Ο κόσμος είναι μια χαρά ορθολογικός έτσι όπως είναι. ΄Ολα όσα συμβαίνουν έχουν λόγο και αιτία. Και αν εγώ θέλω τον κόσμο κόκκινο και συ τον θέλεις μπλέ, δεν υπάρχουν και πολλά πράγματα να πούμε. Ο πολιτικός ορθολογισμός είναι πολιτικό εργαλείο και όχι πολιτική θεωρία. Η σύγκλιση, αν ποτέ υπάρξει,  θα επέλθει μόνο μέσα από την πάλη των ιδεών και την ροη της ιστορίας και όχι μέσα από την συμφωνία στα εργαλεία.  

Γράφει: Παναγιώτης Χαραλάμπους