Το 2013 μπορεί να χαρακτηριστεί και ως χρονιά αποτυχίας της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, η οποία επηρεάστηκε καθοριστικά από δύο σημαντικούς παράγοντες.
Ο πρώτος ήταν η εσωτερική πολιτική κρίση και η γενικότερη οικονομική αστάθεια. Ο δεύτερος ήταν οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις στην περιφέρεια της Τουρκίας, οι οποίες συνδέονται άμεσα με την εξέλιξη που είχε κατά το προηγούμενο έτος η «αραβική άνοιξη». Ιδιαίτερα ο δεύτερος παράγοντας ανέδειξε τη δυναμικότητα των εξελίξεων σε προσανατολισμούς και δεδομένα που δεν υπήρχαν ενώπιον της Άγκυρας την περίοδο έναρξης των λαϊκών κινητοποιήσεων στη Μέση Ανατολή. Στην Τυνησία, το πολιτικό Ισλάμ δεν κατάφερε να σταθεροποιηθεί στην κυβέρνηση. Στην Αίγυπτο, το πραξικόπημα εναντίον της Μουσουλμανικής Αδελφότητας ακολούθησε η κήρυξη της οργάνωσης σε «τρομοκρατική». Στην Υεμένη καταγράφηκε ακόμα μια φάση έντονης δραστηριοποίησης της Αλ-Κάιντα. Ενώ στη Συρία και στη Λιβύη, η πραγματικότητα καθορίζεται πλέον αποκλειστικά από τον εμφύλιο που βρίσκεται σε εξέλιξη. Σε όλα αυτά θα πρέπει να προστεθεί και η διαδικασία αυτονόμησης των Κούρδων της Συρίας, η οποία εκφράζεται με την ανακήρυξη πολιτικών οργανωμένων σωμάτων στα τουρκο-συριακά σύνορα. Το πλαίσιο αυτό συνοδεύτηκε από την εντατικοποίηση των δυτικών επικρίσεων ενάντια στην αυταρχική στροφή του Έρντογαν, η οποία συμπεριλάμβανε τόσο τους σχεδιασμούς του για την ίδια την Τουρκία, όσο και τις «αυτόνομες» επιλογές του στη διπλωματία με ιδιαίτερο βάρος στο σουνιτικό Ισλάμ της περιοχής.
Η Τουρκία σε ένα «μετα-δυτικό» περιβάλλον
Πέραν όμως της ζημιάς που αφήνει πίσω του το προηγούμενο έτος και που αναγκάζει την Τουρκία να επανασχεδιάσει μέρος της εξωτερικής της δραστηριοποίησης, η κυβέρνηση του ΑΚΡ παρουσιάζεται σταθερή αναφορικά με τους στρατηγικούς στόχους και προτεραιότητες που θέτει. Επομένως το 2014 αναμένεται να είναι περίοδος «μερικής αποκατάστασης», αλλά και χρονιά δραστηριοποίησης προς την κατεύθυνση της μεγιστοποίησης της τουρκικής επιρροής στην περιοχή. Ο βασικότερος λόγος που οι μακροπρόθεσμοι στόχοι για περιφερειακή καθιέρωση της Τουρκίας δεν αλλάζουν (και θα επηρεάσουν τις εξελίξεις το 2014), βρίσκεται στην ανάλυση των δεδομένων από πλευράς Άγκυρας. Η ερευνητική δραστηριότητα των μηχανισμών της τουρκικής κυβέρνησης σε αυτό τον τομέα επικεντρώνεται στην εξής «ανάγνωση»: Το παγκόσμιο σύστημα και οι ισορροπίες ισχύος βρίσκονται σε διαδικασία μετασχηματισμού που ακόμα δεν έχει ολοκληρωθεί. Διανοίγονται προοπτικές που σηματοδοτούν «σημείο καμπής» με τρόπο μάλιστα που να επηρεάζεται η συνολική παγκόσμια πραγματικότητα του προηγούμενου αιώνα. Οι εξελίξεις είναι μακροπρόθεσμες και οδηγούν στην ανάδυση του «μετα-δυτικού» κόσμου, δηλαδή στην ισχυροποίηση δυνάμεων έξω από το πλαίσιο της αμερικανικής ηγεμονίας. Σε αυτό το πλαίσιο η εκτίμηση της Άγκυρας για την «αραβική άνοιξη» θεμελιώνεται στην προοπτική εμφάνισης μιας «νέας Μέσης Ανατολής» με διαφορετικές πολιτικές και κοινωνικές ισορροπίες, οι οποίες όμως θα είναι αποτέλεσμα «επίπονης και μακροπρόθεσμης» διαδικασίας. Επομένως και οι σχεδιασμοί της τουρκικής πολιτικής με στόχο την αύξηση της επιρροής της χώρας στην περιοχή θα πρέπει να υλοποιηθούν μακροπρόθεσμα και «ανεξάρτητα» από τις συγκυρίες, κάποιες από τις οποίες δεν έχουν μόνιμες επιπτώσεις. Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Άγκυρα σε αυτό τον τομέα, είναι η αμφισβήτηση της ικανότητάς της να αναπαράξει τον εσωτερικό της μετασχηματισμό σε «πηγή έμπνευσης» για την ευρύτερη Μέση Ανατολή.
Εάν η συγκεκριμένη στρατηγική για το 2014 θα είναι πετυχημένη, παραμένει ερώτημα ανοιχτό. Το σίγουρο είναι ότι η Άγκυρα αντιλαμβάνεται το «κενό εξουσίας» στο σουνιτικό ισλαμικό άξονα, κάτι που απασχολεί ιδιαίτερα και τις ΗΠΑ. Το δεδομένο αυτό είναι καθοριστικής σημασίας, λαμβάνοντας υπόψη ότι το Ιράν καθιερώνεται αναντίλεκτα σε σταθερή ηγετική παρουσία των Σιητών αξιοποιώντας κάποια ανοίγματα του Ρουχανί. Στην περίπτωση του «σουνιτικού πάζλ» η κατάσταση είναι σαφέστατα πιο περίπλοκη. Η Τουρκία και η Αίγυπτος αντιμετωπίζουν συγκεκριμένα προβλήματα, ενώ η Σαουδική Αραβία και οι μοναρχίες του Κόλπου δεν μπορούν να αναπαράξουν μια συνολική ηγεμονική παρουσία στο παρόν στάδιο. Μέσα σε αυτό το δίλημμα, η κοινότητα Γκιουλέν παρουσιάστηκε ως μια δύναμη με ευκολότερες προσβάσεις ταυτόχρονα σε ΗΠΑ και ισλαμικές κοινωνίες. Άρα στα πλαίσια των γεωπολιτικών διαστάσεων της σημερινής κρίσης στην Τουρκία, το ΑΚΡ δεν αποκλείεται να επιδιώξει εκ νέου την καθιέρωση του ως υποψήφια «ηγετική δύναμη». Η ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας, αλλά και η συνέχιση της επιδίωξης λύσης του Κουρδικού, είναι δύο θέματα με ισχυρές επιπτώσεις στις αμερικανο-τουρκικές σχέσεις και θα πρέπει να απασχολήσουν γενικά στο προαναφερθέν πλαίσιο.
Εσωτερικός μετασχηματισμός και εξωτερική παλινόρθωση
Μέσα από όλη την πιο πάνω εικόνα, το ΑΚΡ θεωρεί ότι η «παλινόρθωση» της τουρκικής επιρροής σύμφωνα με τα μετα-αυτοκρατορικά του οράματα, μπορεί να μεγιστοποιηθεί εφόσον προχωρήσει στη σταθεροποίηση του «εκδημοκρατισμού» (βλέπετε αποκεμαλοποίηση) και στην σταθεροποίηση του πολιτικού συστήματος. Καθόλου τυχαία, το κεντρικό θέμα του φετινού 6ου συνεδρίου των Πρέσβεων της Τουρκίας ήταν το τρίπτυχο «ισχυρή δημοκρατία, δυναμική οικονομία, διπλωματία με επιρροή». Μια σύντομη αποκωδικοποίηση αυτού του συνθήματος αναδεικνύει τους εξής άξονες: Συνέχιση της ευρωπαϊκής προοπτικής ανεξάρτητα εάν υπάρχει ή όχι προοπτική για πλήρη ένταξη. Στο ίδιο μήκος κύματος βρίσκεται και η πιθανή επαναφορά των συζητήσεων για νέο Σύνταγμα, ως ένα από τα καθοριστικότερα βήματα στη δημιουργία της «Τουρκίας του 2023» που αποτελεί προεκλογική δέσμευση του ΑΚΡ. Ταυτόχρονα σε επίπεδο οικονομίας και διπλωματίας, το τουρκικό Υπουργείο Εξωτερικών αναμένεται να δώσει έμφαση στη δημιουργία νέων Πρεσβειών με στόχο την αναβάθμιση της χώρας από την 7η στην 5η θέση στην παγκόσμια αντιπροσώπευση.
Συγκεκριμένα, πέραν των κρίσιμων εκλογικών αναμετρήσεων, το 2014 η Τουρκία αναμένεται να δώσει προτεραιότητα σε κάποιους συγκεκριμένους τομείς: Η Συρία, η οποία έχει μετατραπεί πλέον σε «τουρκικό πρόβλημα», θα παραμείνει σαφώς ψηλά στην ιεράρχηση της τουρκικής διπλωματίας. Η αναθέρμανση του διαλόγου με την Ε.Ε, αναλόγως των εξελίξεων, είναι επίσης σημαντικό θέμα του έτους. Παράλληλα, η προσπάθεια εκλογής της Τουρκίας σε μη μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ για την περίοδο 2015-2016, αναμένεται να αποτελέσει το κυρίαρχο πλαίσιο μέσα στο οποίο η Άγκυρα θα επιδιώξει να αποκαταστήσει τη ζημιά του προηγούμενου έτους. Το ζήτημα αυτό, ήταν αρχικά στοιχείο αντιπαράθεσης εντός της τουρκικής διπλωματίας λόγω της επανάληψης της υποψηφιότητας της χώρας μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα (2009-2010 η Τουρκία ήταν μη μόνιμο μέλος του Σ.Α του ΟΗΕ). Όμως τελικά, η πιθανότητα μιας νικηφόρας κατάληξης του θέματος θεωρείται από πολλούς και ως μια πρόκληση επιβεβαίωσης ότι η Τουρκία δεν έχει περιθωριοποιηθεί.
Η Κύπρος ως ένα πολυδιάστατο ζήτημα
Η δυναμική που προκαλούν όλες οι πιο πάνω εξελίξεις, αλλά και το τελικό αποτέλεσμα των εκλογών στην Τουρκία το 2014, αναμένεται να επηρεάσουν και τη στάση της Άγκυρας στο Κυπριακό. Η περίπτωση αύξησης της όποιας κινητικότητας της Τουρκίας στο Κυπριακό δε πρέπει να θεωρείται έκπληξη, ιδιαίτερα λαμβάνοντας υπόψη τις προαναφερθείσες ευρύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει. Επομένως οι αντικειμενικοί παράγοντες θα παίξουν το δικό τους ρόλο στην πολιτική της Τουρκίας αναφορικά με την Κύπρο. Για παράδειγμα η επιδίωξη «σταθεροποίησης» στην Ανατολική Μεσόγειο με αύξηση της τουρκικής επιρροής, ο συνδυασμός αυτού του στόχου με την επιθυμία συμμετοχής της Τουρκίας στο ζήτημα των υδρογονανθράκων στην κυπριακή ΑΟΖ, αλλά και ο στόχος για ξεπέρασμα της περιθωριοποίησης μέσα από το διάλογο με την Ε.Ε, είναι στοιχεία που μετασχηματίζουν το ίδιο το Κυπριακό πρόβλημα στην τουρκική προσέγγιση ως εξής: Το Κυπριακό δεν είναι μόνο ελληνοτουρκικό ή/και ευρωπαϊκό πρόβλημα. Είναι ταυτόχρονα ζήτημα ενίσχυσης του ρόλου της Τουρκίας σε μια μελλοντική «ομαλοποιημένη» περιφέρεια, τον οποίο το σημερινό (παράνομο) στάτους κβο εμποδίζει. Μέσα από αυτή την πολυδιάστατη παρουσία του Κυπριακού ως ζητήματος ανοιχτού προς διευθέτηση, η συνεπής και ψύχραιμη παρακολούθηση των μεταβολών σε Τουρκία και κατεχόμενα το 2014, μπορεί να οδηγήσει σε χρήσιμα συμπεράσματα.
Γράφει: Νίκος Μούδουρος
