Γιατί ο Μαρξ ξανακατακτά τον κόσμο; Του Λέανδρου Σαββίδη

Τα τελευταία χρόνια, ειδικά με την ένταση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, εμφανίζεται η αναβίωση του Μαρξισμού. 

Τα βιβλία του ξεσκονίζονται από το χρονοντούλαπο, η Wall Street τον έχει κηρύξει νικητή της ιστορίας με κυνισμό, η νεολαία εμπνέεται, οι απογοητευμένοι επιστρέφουν. Τι είναι αυτό που κάνει τον Μαρξ τόσο επίκαιρο ξανά;

«Η συσσώρευση του πλούτου σε έναν πόλο είναι την ίδια στιγμή συσσώρευση μιζέριας, αγωνίας του μόχθου, σκλαβιάς,  άγνοιας, βαρβαρότητας, πνευματικής υποβάθμισης, στον αντίθετο πόλο», έγραφε ο Μαρξ πριν από 150 χρόνια περίπου.

Είχε μελετήσει τόσο διεξοδικά τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και οργάνωσης της κοινωνίας, έτσι ώστε να συγγράψει τη μεγαλύτερη και πιο συνεκτική επιστημονική κριτική, αναδεικνύοντας έτσι τις ασυμφιλίωτες αντιφάσεις του. Η θεωρία της υπεραξίας, η πάλη των  τάξεων, η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους και άλλες σημαντικές θεωρητικές προσφορές του, προβληματίζουν σήμερα τον κόσμο όπως και τότε.

Ζούμε αναμφίβολα μια μεταβατική περίοδο, η οικονομική κρίση έχει αναδείξει για ακόμη μια φορά τις αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και διανομής. Μια βεβαιότητα που χτίστηκε με ευλάβεια τα τελευταία τριάντα χρόνια είναι προφανές ότι έχει καταρρεύσει: Οι αγορές δεν αυτορυθμίζονται. Από την άλλη, η Κεϋνσιανή ρύθμιση φαίνεται ότι δεν μπορεί να ξαναδώσει το φιλί της ζωής στον καπιταλισμό αφού ήταν μια συγκεκριμένη πρακτική της μεταπολεμικής περιόδου και δεν ανταποκρίνεται στην σημερινή συγκυρία.

Κι ενώ τα κράτη κάνουν στροφή προς υπεράσπιση των κερδών στους καπιταλιστές για συνέχιση της ύπαρξης των οικονομιών τους, την εξίσωση δηλαδή των αριθμών και διατήρηση των σχέσεων παραγωγής ως έχουν, ο κόσμος μέσα από την ανάγκη για μια αξιοπρεπή ζωή  αναζητά τρόπους να σταματήσει αυτή την λαίλαπα φτωχοποίησης.  Αυτή η διαπίστωση είναι μια σημαντική πτυχή του Μαρξισμού: η ανάλυση δηλαδή του καπιταλισμού και των αντιφάσεων του, γιατί φτάσαμε ως εδώ, μόνο που ο Μαρξ δεν κοίταζε τα άτομα τα οποία διαχειρίζονταν την εκμετάλλευση αλλά το ίδιο το εκμεταλλευτικό σύστημα.

Η βάση λοιπόν της μεθοδολογίας του Μαρξ ήταν η οικονομία. Η ιδέα ότι οι υλική οργάνωση των ανθρώπινων κοινωνιών μπορούν  να μας πουν πολλά για το τι κοινωνίες θα έχουμε. Πριν τον Μαρξ όπως και αρκετοί μετά από αυτόν, οι φιλόσοφοι και άλλοι διανοούμενοι προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν τον κόσμο σαν ξεχωριστά μεμονωμένα γεγονότα, και σε αντίθεση με την εξατομίκευση των προβλημάτων θεωρούσε πως τα ζητήματα των κοινωνιών μπορούν να ερευνηθούν και να εξηγηθούν επιστημονικά βλέποντας πιο σύνθετα, ολόκληρη την εικόνα. Συνεπώς η οικονομία καθίσταται σαν βάση από την οποία όλες οι άλλες πτυχές της κοινωνίας ξεπηδούν σαν παρακλάδια αυτής, το νομοθετικό σύστημα, το πολιτικό, η κουλτούρα, η εκπαίδευση κ.α επηρεάζονται άμεσα η έμμεσα από το οικονομικό σύστημα.

Στην καρδιά αυτής της θεωρίας τίθενται διάφορα ζητήματα όπως ποιος παράγει, για ποιον, και ποιος έχει τα μέσα παραγωγής; Ο Μαρξ θεωρούσε ότι τον πλούτο τον παράγουν οι εργάτες αφού από μόνες τους οι μηχανές δεν μπορούν να παράξουν πλούτο, οι οποίες και αυτές είναι προϊόν της δημιουργικότητας και εργατικότητας του ανθρώπου. Επειδή όμως τα μέσα παραγωγής τα έχουν οι αστοί (καπιταλιστές), αυτό τους έκανε να ζουν και να συσσωρεύουν εις βάρος αυτών που παράγουν τον πλούτο, επενδύοντας σε διάφορες αγορές με σκοπό το κέρδος μέσα από την ανταλλαγή και όχι τη χρήση των αντικειμένων και ιδεών που παράγονται. Βέβαια, και οι αστοί είναι υπόλογοι σ’ αυτό που ονομάζουμε αγορές. Ο Μαρξ δεν θεωρούσε ότι οι αστοί ήταν απαραίτητα κακοί άνθρωποι ή άσχετοι διαχειριστές, αλλά το καπιταλιστικό σύστημα με τους αντικειμενικούς του νόμους  οδηγούσε τους αστούς σε αντίθεση με τους μισθωτούς εργάτες.

Ναι αλλά ο καπιταλισμός δεν έχει αλλάξει οριστικά, κάνοντας τον Μαρξ εκτός τόπου και χρόνου; Αυτή είναι μια εύλογη ερώτηση. Ο Terry Eagleton, ο πιο αξιόλογος εν ζωή Βρετανός λογοτεχνικός κριτικός, σε ένα πρόσφατο βιβλίο του «Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο», απαντάει:

‘’Ο ίδιος ο Μαρξ είχε πλήρη συναίσθηση της διαρκώς μεταβαλλόμενης φύσης του συστήματος που αμφισβητούσε’’, σημειώνει και υπενθυμίζει:

‘’Ο Μαρξ προέβλεψε μια ελάττωση της εργατικής τάξης και μια κάθετη αύξηση της υπαλληλικής απασχόλησης (…) Προέβλεψε επίσης τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση – παράξενο για έναν άνθρωπο με, υποτίθεται, απηρχαιωμένη σκέψη (…) Η μετατόπιση των επενδύσεων από την εργοστασιακή βιομηχανία στις βιομηχανίες των υπηρεσιών, των χρηματιστικών προϊόντων και των επικοινωνιών συνιστούσε αντίδραση σε μια παρατε­ταμένη οικονομική κρίση, όχι άλμα απόδρασης από έναν ελαττωματικό παλιό κόσμο σ’ έναν θαυμαστό νέο.’’.

Ο Μαρξ δεν ανέδειξε απλά τις αντιφάσεις του καπιταλισμού αλλά και τα αποτελέσματά του, σαφώς όχι προφητικά αλλά μεθοδολογικά. Κάποιοι άλλοι δεν στέκονται στην κριτική του, αλλά υποστηρίζουν ότι ο Μαρξισμός είναι ένα δόγμα το οποίο επίσης δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα εξισώνοντάς το με αποτυχίες του παρελθόντος, χαρακτηρίζοντας τους Μαρξιστές σαν θρησκόληπτους και οπισθοδρομικούς. Ο Terry Eagleton, απαντά:

‘’ Οι μαρξιστές δεν επιθυμούν τίποτα περισσότερο από το να πάψουν να είναι μαρξιστές. Από αυτή την άποψη, το να είναι κανείς μαρξιστής διαφέρει παρασάγγας από το να είναι βουδιστής ή δισεκατομμυριούχος.( …) Ο μαρξισμός αποτελεί κριτική του καπιταλισμού – μάλιστα την πιο διεισ­δυτική, αυστηρή και εμπεριστατωμένη (…) Έπεται λοιπόν ότι όσο υπάρχει καπιταλισμός, θα πρέπει, να υπάρχει και μαρξισμός. Μόνο αν ο τελευταίος βγάλει στη σύνταξη τον αντίπαλο του, θα μπορέσει να βγει κι ο ίδιος στη σύνταξη’’.

Άλλωστε ο Μαρξ είχε δηλώσει για αυτούς που συχνά παρερμήνευαν το έργο του, «εγώ δεν είμαι Μαρξιστής».

Υπό αυτό το πρίσμα, ο Μαρξισμός δεν είναι τίποτε άλλο από την ανελέητη κριτική σε ένα σύστημα εκμετάλλευσης, στα θεωρητικά θεμέλιά του, η άρνηση του και η προσπάθεια εξεύρεσης λύσης στα προβλήματα που αναπόφευκτα δημιουργεί. Ο Μαρξισμός δεν είναι απλά μια φιλοσοφία, μάλλον μοιάζει με την άρνηση της φιλοσοφίας προς μια θεώρηση του κόσμου που να είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την σκληρή πραγματικότητα της καθημερινής ζωής. Γι’ αυτό ίσως πολλές φορές να θεωρείται και γραφικός στα μάτια κάποιων που έγνοια τους είναι η εσωτερική φιλοσοφία και η ατομική πρόοδος σε ένα σύστημα ανταγωνισμού.

Ο κόσμος δεν μπορεί να τρώει ιδεολογία και ηθικολογία, δεν μπορεί να τρώει λόγια στο διηνεκές, για ανάπτυξη που θα έρθει μια μέρα ζώντας μια αθλιότητα στο τώρα, μη βλέποντας άκρη στο τέλος του τούνελ. Γι’ αυτό ο Μαρξισμός, σαν ιστορικά αυθεντικό τέκνο των αντιφάσεων του καπιταλισμού, όντας μια υλιστική αντίληψη του προσφέρει ένα τρόπο σκέψης όπου τρέφεται από τις υλικές συνθήκες, μπορεί να αποτελέσει το θεωρητικό υπόβαθρο για την απελευθέρωση από τα δεσμά της φτώχειας και της καταστροφής. Έχω την εντύπωση ότι αυτός είναι και ο λόγος επιστροφής του, η «εκδίκηση» του Μαρξ είναι η αναγκαιότητα της ιστορίας και της πραγματικότητας.

ΥΓ: Ίσως είναι καιρός για την Αριστερά και στην Κύπρο αλλά και σε όλη την Ευρώπη να κάνει σοβαρή στροφή μελέτης της ιστορίας του «υπαρκτού σοσιαλισμού» (σαν ένα εγχείρημα βασισμένο στην κριτική του Μαρξ στον καπιταλισμό), όχι υπό το πρίσμα του ηττημένου, καταδικάζοντας και λοιδορώντας την ιστορία της και τη μεγαλύτερη προσπάθεια του ανθρώπου για ανοικοδόμηση μιας κοινωνίας όπου κυρίαρχος θα είναι ο ίδιος. Από την άλλη, ο Μαρξισμός δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να καλύψει το κενό ταυτότητας ενός πολιτικού σχήματος, αφού η πράξη καθορίζει το είναι των πολιτικών σχηματισμών και όχι η λεκτική τοποθέτηση.

ΥΓ 2: Η πιο ανελέητη αυτοκριτική για την Αριστερά δεν είναι να καταδικάσει το παρελθόν της και να δώσει άλλοθι στους πολιτικούς αντιπάλους της, αλλά να επανεξετάσει με νηφαλιότητα τα γεγονότα μέσα στις ιστορικές συνθήκες, να αναγνωρίσει λάθη και να δημιουργήσει σοβαρή και αξιόπιστη δύναμη δίπλα και μέσα στο λαό. Αυτό θα έκανε μια σοβαρή Αριστερά που θέλει να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο όχι στην διαχείριση της εξουσίας, αλλά στην αλλαγή του παιχνιδιού που είναι ο ιστορικός της ρόλος.

Γράφει: Λέανδρος Σαββίδης