Μια κοινωνία σε κρίση πανικού, αμήχανη να αντιδράσει στα προβλήματά της, χρειάζεται γέλιο, πολύ γέλιο για να αντέξει την καθημερινότητά της. Δεν είναι τυχαία η ραγδαία άνοδος αμέτρητων σελίδων και προφίλ στα κοινωνικά δίκτυα που προσφέρουν πολλές φορές φτηνό γέλιο.
Σε ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στην Guardian τον Μάιο του 2014, τρείς ακαδημαικοί από το Ηνωμένο Βασίλειο διερωτήθηκαν μεταξύ άλλων, την περίεργη αυτή άνοδο των κωμικών, ως πόλους με μεγάλο κοινωνικό κεφάλαιο. Ανθρώπους που παρότι μπορούσαν μέσω της κωμωδίας να μηδενίσουν την πραγματικότητα και να μην προσφέρουν καμιά εναλλακτική πρόταση, είναι απίστευτα δημοφιλείς μέσα στην πλειοψηφεία του κόσμου. Μάλιστα, κάποιοι έχουν κάνει και το βήμα παραπέρα όπως για παράδειγμα ο Μπέμπε Γκρίλλο στην Ιταλία που έχει μαζέψει γύρο του ένα συνονθύλεμα αποπολιτικοποιημένων με γερές δόσεις ακροδεξιού λαικισμού.
Οι συντάκτες του συγκεκριμένου άρθρου παρατήρησαν μάλιστα, ότι αυτό το είδος πολιτικής και κοινωνικής κουλτούρας είναι το αντίστοιχο της εποχής μας σε αντίθεση με παλαιότερων μορφών των προηγούμενων δεκαετιών με μια σημαντική διαφορά: ότι οι τραγουδοποιοί, καλλιτέχνες, ζωγράφοι, παραγωγοί τέχνης και άλλοι αφιέρωναν την τέχνη τους σε ένα σκοπό. Δεν αποδομούσαν απλώς την δική τους πραγματικότητα, αλλά ήταν συνήθως συμπορευόμενοι ξεκάθαρα με μια ιδεολογία, ένα πολιτικό κίνημα/σχηματισμό, με τον οποίο πίστευαν ότι θα έπρεπε η κοινωνία να πορευτεί. Προωθούσαν την εμβάθυνση της σκέψης και όχι το εύκολο σύνθημα.
Σήμερα τα πράγματα είναι τελείως αντεστραμμένα, με τους κωμικούς και άλλους καλλιτέχνες να αρκούνται σε συνθήματα μηδενισμού όλων ανεξαιρέτως των δρόμων που προσφέρονται σε μια κοινωνία, προωθούν την αποπολιτικοποίηση και την εύκολη, έτοιμη σκέψη, δηλαδή την κουλτούρα που άνθισε με την καταναλωτική κοινωνία και γιγαντώθηκε με το τέλος του ψυχρού πολέμου. Οι κωμικοί που αναλάμβαναν δηλαδή να αποδομήσουν και υποτίθεται να επικρίνουν τα κακώς έχοντα της κοινωνίας τους όχι μόνο ήταν παράγωγα αυτής της ίδιας της κουλτούρας αλλά την αναπαρήγαγαν.
Στην Κύπρο δεν φτάσαμε ακόμη σε αυτό το σημείο. Η κωμωδία στην Κύπρο μιμείται όπως και τις άλλες μορφές κοινωνικοποίησης και δράσης. Πολλά από τα πορτάλ/ιστοσελίδες/προγράμματα/standups είναι σε πρώιμο στάδιο, είναι ένας χώρος υπό διαμόρφωση, σε ανοικτή επικοινωνία με όλους τους χώρους του πολιτικού κατεστημένου, ακόμη και κυρίως…με τους αναποφάσιστους/απολιτίκ. Αυτό δεν είναι βεβαίως τυχαίο, η ιδεολογία που επικρατεί στην Κυπριακή κοινωνία εδώ και τουλάχιστον 20 χρόνια είναι συμπυκνωμένη μέσα σε ατάκες, συχνά κενές περιεχομένου με στόχο απλά και μόνο το γέλιο.
Διότι η ρητορεία περί κομματοκρατίας που προωθείται καθημερινά από διάφορους φορείς του δημόσιου λόγου έχει ενισχύσει την στενότατη αντίληψη ότι η πολιτική είναι απλά οι γραφειοκράτες και η βουλή. Με αυτά τα εργαλεία πορεύεται και η κωμωδία. Το κεντρικό μήνυμα αυτού του είδους σάτυρας είναι, όλοι είναι ίδιοι, άρα αυτό που έχεις να κάνεις είναι να μην ασχολείσαι σοβαρά.
Λίγο πολιτική, λίγο “κουλτούρα”, λίγο παράδοση και πολύ…entertainment! Ότι δηλαδή “πουλάει” την δεδομένη στιγμή, στα μέτρα της κοινωνίας που υπάρχει σήμερα. Μια αντανάκλαση της ψυχοπαθολογίας της Κυπριακής κοινωνίας στα χρόνια της βαθιάς κρίσης που αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα: στα ζητήματα οικονομίας και φυσικά του Κυπριακού. Βούτυρο στο ψωμί τέτοιας σάτυρας είναι τα σκάνδαλα παντός φύσεως, σύπτωμα και αυτά της κοινωνικής κατάστασης που απορρέει από το οικονομικό και πολιτικό δρόμο που ακολουθήθηκε από την Κυπριακή ελίτ και την αδυναμία ενός κινήματος από τα κάτω να εμποδίσει έστω σε κάποια σημεία αυτή την κατηφόρα. Η σάτιρα που οικοδομείται από το είδος της κωμωδίας στην οποία αναφέρομαι, δεν χρησιμοποιεί απλά την διαφθορά, αλλά η ίδια της η ύπαρξη είναι βασικό συστατικό.
Εάν η διαλεκτική σκέψη είναι η αποκάλυψη των αντιφάσεων μεταξύ του επιθυμητού/ιδεατού κόσμου και του πραγματικού είναι, μια διεισδυτικότερη ματιά στο είδος σάτιρας, θα μπορούσε να αναδείξει ότι παρά τα διαφορετικά στυλ διακωμώδησης της πραγματικότητας, εντούτοις τέτοιου είδους κωμωδία δεν προσφέρει τίποτε άλλο παρά φτηνό γέλιο. Δεν προσφέρει δηλαδή αντιφάσεις της πραγματικότητας και δεν προτρέπει στον αναγνώστη/ακροατή να σκεφτεί και να αλλάξει τον τρόπο ζωής του. Είναι παντελώς αποπολιτικοποιημένη σε βαθμό που o μηδενισμός των πάντων όχι απλά είναι ακίνδυνος, αλλά είναι εξαιρετικά χρήσιμος προς το υπάρχον status quo, παρά να δημιουργεί ρήγματα σκέψεων που να το ανατρέπει, έστω και σε θεωρητικό επίπεδο.
Διακωμώδηση, του πως προφέρουμε συγκεκριμένες λέξεις σε αντίθεση με την επίσημη ελληνική (βλ. τι πρόσφεραν αυτές οι διακωμωδήσεις στο ζήτημα Κυπριακών στα σχολεία;), πως κινούμαστε, μιλάμε, συζητάμε, τι κάνουμε σε καθημερινή βάση αλλά χωρίς να τίθεται σε αμφισβήτηση αυτός ο τρόπος. Μάλιστα, πολλές φορές η σάτιρα γίνεται με τέτοιο τρόπο, έτσι ώστε αυτή η στρεβλότητα που διακωμωδείται να λειτουργεί και σαν τρόπος αυτοσαρκασμού με σκοπό την περαιτέρω ανάπτυξη του ναρκισισμού. Το πρόβλημα έτσι παρουσιάζεται σαν να είναι η μη αποδοχή του “ποιοι πραγματικά είμαστε” παρά σαν μια κουλτούρα στενά συνυφασμένη με το κοινωνικό περιβάλλον και την ιστορική ανάπτυξη.
Η Κυπριακή κοινωνία της κρίσης είναι φοβερά απελπισμένη. Η κουλτούρα της κωμωδίας που αναπτύσσεται εδώ και λίγο καιρό, λειτουργεί πολλές φορές ως τρόπος εκτόνωσης από την πραγματική ζωή και παρατείνει την ατομικότητα έναντι της συλλογικής δράσης στα κοινωνικά προβλήματα. Συχνά καταντά ένας αγώνας για την εκφώνηση της πιο έξυπνης και εύστοχα διατυπωμένης βλακείας. Η αποπολιτικοποίηση της τέχνης της σάτιρας, λειτουργεί για την Κυπριακή κοινωνία ως το παυσίπονο της αποδοχής, την εποχής της μιζέριας.
Και τι να κάνουμε να μην γελάμε με την κατάντια μας; Θα μπορούσαν κάποιοι να πουν εύλογα.
Υπάρχει όμως και ένας άλλος τρόπος χρησιμοποίησης της τέχνης της σάτιρας. Βεβαίως, η σάτιρα θα μπορούσε να είναι και ανατρεπτική, να προάγει την ψυχαγωγία από την παθητική θεαματική κατανάλωση λέξεων, εικόνας και ήχου. Το γέλιο που θα απορρέει από τέτοια διακωμώδηση θα μπορούσε να εμψυχώσει το ηθικό των από κάτω για ουσιαστική δράση, για συμμετοχή στα κοινά καθημερινά προβλήματα μέσα στην κοινωνία. Φτάνει αυτή η κωμωδία να πάρει θέση στα συλλογικά προβλήματα. Μπορεί; Θέλει;
Γράφει: Λέανδρος Σαββίδης
