Μεγαλώνοντας και προσπαθώντας να καταλάβω που είμαι και ποιο το περιβάλλον γύρω μου αντιλήφτηκα ότι κάποιες λέξεις χρησιμοποιούνται περισσότερο από κάποιες άλλες.
Ενίοτε αυτές οι λέξεις ίσως να γίνονται και συνθήματα, και με βάση αυτά τα συνθήματα κάποια κόμματα να επιβραβεύονται και κάποια άλλα να τιμωρούνται. Με βάση αυτές τις λέξεις και την εννοιολόγηση τους συναρμολογούνται σχέδια «εξόδου από την κρίση» στήνονται ολόκληρα προγράμματα κυβερνητικά και μη, συζητήσεις για το αν πρέπει να υιοθετήσουμε το μνημόνιο ή όχι, οργανώνονται συνέδρια, δημιουργούνται συμμαχίες κομμάτων, γελοιοποιούνται προσωπικότητες και άλλες χρήζονται ως τεχνοκρατικές αυθεντίες.
Νομίζω λοιπόν ότι οι λέξεις Οικονομία και Ανάπτυξη όχι μόνο εντάσσονται στο πλαίσιο στο οποίο ομολογουμένως επιδερμικά περιέγραψα, αλλά είναι από τις λέξεις κλειδιά οι οποίες διαμορφώνουν το ίδιο το πλαίσιο. Με βάση αυτές τις λέξεις το «συλλογικό αίσθημα» του τόπου κατευθύνεται είτε στη χαρά, στην κατάθλιψη, στην λύπη και ότι άλλο φανταστείτε.
Η Παγκόσμια οικονομική κρίση, παρότι θέτει σαν επιτακτική ανάγκη την επανεξέταση όχι μόνο των αριθμών αλλά και των εννοιολογικών οικοδομημάτων της οικονομίας, εντούτοις δεν υπάρχει μια συζήτηση συνολική αλλά αρκούμαστε στα επιμέρους, σαν να συμφωνούμε όλοι στο πλαίσιο, κάτι που είναι φυσικά μακριά από την πραγματικότητα.
Η κυρίαρχη άποψη εισηγείται ότι θέλει λύσεις χωρίς ιδεολογικό περιεχόμενο, ότι αποδέχεται τα πάντα φτάνει να δουλεύουν και να βοηθήσουν την Οικονομία. Αυτό θεωρώ πως είναι αδύνατον και επιστημονικά λάθος, διότι δεν ζούμε σε έναν ουδέτερο κόσμο αλλά σε ένα κόσμο που είναι γεμάτος αντιθέσεις με κυρίαρχες και περιθωριοποιημένες απόψεις, αλλά και διότι μπορεί να αποδειχτεί η ιδεολογική κατεύθυνση των εννοιολογικών εργαλείων που χρησιμοποιούνται άτεχνα και παραπλανητικά στον δημόσιο λόγο.
Συνεπώς, είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσω ότι λέω ξεκάθαρα ότι ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούνται οι έννοιες των συγκεκριμένων λέξεων, κατά τη άποψή μου, βοηθάει αυτούς που υπερασπίζονται το παρόν οικονομικό και πολιτικό σύστημα παρά αυτούς που βάζουν πλώρη για αλλαγή. «Καλά δεν θέλετε ανάπτυξη;» είναι μια ερώτηση που σε στήνει στον τοίχο έτοιμη να σε πυροβολήσει δίχως οίκτο. Ο λόγος είναι ότι στο δημόσιο λόγο της Κύπρου αυτή η λέξη κατάφερε (σίγουρα όχι από μόνη της) να ταυτιστεί με περισσότερες και καλύτερες δουλειές και άρα καλύτερους όρους διαβίωσης. Αυτή όμως η ερώτηση, κουβαλάει ήδη μαζί της τόνους ιδεολογικού προσανατολισμού.
Μέχρι τώρα έχω την εντύπωση όμως ότι είχαμε φυσικοποιήσει μια συγκεκριμένη εννοιολόγηση των παραπάνω λέξεων. Έχουμε δηλαδή αποδεχτεί όλοι ανεξαιρέτως ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο που κουβαλούν οι λέξεις αυτές. Ο λόγος που αυτό παρουσιάζεται στο άρθρο αυτό σαν πρόβλημα είναι επειδή παρουσιάζουν τις κοινωνίες, και δη την Κυπριακή κοινωνία σαν μια ομογενοποιημένη οντότητα με ίδια συμφέροντα και επομένως ίδιους στόχους.
Σύμφωνα με αυτή την προβληματική, πολύ εύλογα λοιπόν ο μέσος Κύπριος αντιλαμβάνεται τα κόμματα σαν παράγοντες διαίρεσης και όχι συνένωσης ανθρώπων, και πολύ λογικά τους επιτίθεται με βάση πάντα αυτή την συλλογιστική. Όμως ξέρουμε πολύ καλά ότι αυτό είναι πολύ μακριά από την πραγματικότητα. Αυτή η συλλογιστική είναι από όλες τις απόψεις, συμπεριλαμβανομένου και της επιστημονικής, λάθος. Τα κόμματα αντιθέτως μέσω της οργανωτικής τους κουλτούρας και υπόστασης, προσπαθούν να συνενώσουν ανθρώπους με παρόμοια συμφέροντα, εκπροσωπώντας τα στο αστικό κοινοβούλιο, στη προκειμένη περίπτωση την Κυπριακή βουλή.
Για αυτό το λόγο, θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντική μια παρατήρηση που θα διαφωτίσει όχι μόνο το ζήτημα ως φιλολογικό σχολαστικισμό, αλλά τουναντίον να δείξει πόσο λανθασμένα σκεφτόμαστε όταν κάποιες έννοιες δεν θα έπρεπε να σημαίνουν το ίδιο στο «τραπέζι των αντιπαραθέσεων» και κακώς να εννοούνται με αυτό τον τρόπο από τα πλείστα ΜΜΕ.
Τι είναι η Οικονομία;
Σε αυτό το σημείο θα χαρούν οι αρχαιολάτρες φίλοι της στήλης να ακούσουν ότι ο όρος προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «οἰκονομία» δηλαδή διαχείριση της οικείας και χρησιμοποιείτο για να περιγράψει το σύνολο διαφόρων συστηματοποιημένων δραστηριοτήτων που άπτονταν των ζητημάτων του σπιτιού και της ευρύτερης κοινωνίας, δηλαδή την παραγωγή, διανομή, ανταλλαγή και κατανάλωση. Από τότε όμως μέχρι σήμερα ο όρος έχει αλλάξει πάρα πολλές στο περιεχόμενό του.
Με την λέξη Οικονομία εννοούμε την αστική οικονομολογία (οικονομική επιστήμη) με ότι αυτό συνεπάγεται, μια εντελώς χρωματισμένη έννοια, ποτισμένη με όλο το ιδεολογικό φάσμα του κοινωνικό-ποολιτικού συστήματος εντός του οποίου βρισκόμαστε. Χρωματισμένη ως προς τον σκοπό της, για το λόγο ότι ο όρος χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει το παρόν οικονομικό σύστημα και την διαχείρισή του. Επομένως, τα όρια αυτής της εννοιολόγησης αρχίζουν και τελειώνουν με το πώς θα κάνουμε καλύτερη διαχείριση του υπάρχοντος συστήματος.
Για να μην χρειαστεί να μακρηγορήσω θα επισημάνω απλά το γεγονός ο όρος με την μορφή που πήρε σήμερα, δηλαδή την αντιμετώπιση της οικονομίας σαν ταυτόσημη έννοια με την «οικονομική επιστήμη», έχει τις ρίζες του στις προσπάθειες εμπέδωσης του οικονομικού συστήματος και της αστικής εξουσίας έτσι όπως αναπτύχθηκε με την άνοδο του καπιταλισμού και την ανάγκη διαχείρισης του συγκεκριμένου οικονομικού συστήματος. Για αυτό το λόγο, με τη φυσικοποίηση του όρου σαν τέτοιου και την αυτόματη κατάργηση του διαλόγου ως προς τον ιδεολογικό του προσανατολισμό, τα μαθηματικά καθιερώθηκαν με όλο και μεγαλύτερη επιρροή στο παρόν στάδιο. Αυτοί οι αριθμοί όμως δημιουργούνται για να εξηγήσουν συγκεκριμένες μη φυσικές έννοιες.
Η Οικονομία λοιπόν στην Κυπριακή δημόσια σφαίρα αντιμετωπίζεται σαν συνώνυμη και ταυτόχρονα απολογητής του παρόντος οικονομικού συστήματος. Έναςεξωτερικός παρατηρητής για παράδειγμα, με βάση την χρήση του όρου στα πλείστα ΜΜΕ θα αντιλαμβανόταν την Κύπρο σαν μια χώρα που εξέρχεται της κρίσης* στην οποία έχει περιέλθει. Από την άλλη οι περισσότεροι Κύπριοι διερωτούνται που βρίσκουν τόση αισιοδοξία, με αποτέλεσμα (και αφού οι αριθμοί δεν μεταφράζονται σε καλυτέρευση της ζωής τους) να θεωρούν πως οτιδήποτε μετρήσιμο είναι επίσης και κακό, προτιμώντας με την κριτική τους να ισοπεδώνουν τα πάντα για ένα εισιτήριο σε μια ρομαντική ουτοπία του μυαλού τους. Αλλά κάπως πρέπει να ζήσουμε στο πραγματικό κόσμο και φυσικά ούτε να δαιμονοποιήσουμε την επιστήμη των μαθηματικών που χάρισε απίστευτα επιτεύγματα στην ανθρωπότητα, επομένως δεν πρέπει να λέμε απλά τι λένε «οι αριθμοί» αλλά και για τι είδους αριθμούς μιλάμε.
Με τον ίδιο τρόπο, η λέξη «Ανάπτυξη» (growth) αναφέρεται στην πράκτική της αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας με σκοπό την αύξηση των παραγόμενων προϊόντων σε μια οικονομία. Προσοχή, αυτό όμως δεν συνεπάγεται ταυτόχρονα και σε άμεση καλυτέρευση των όρων διαβίωσης μιας κοινωνίας. Η ανάπτυξη έτσι όπως θεωρητικοποιείται μέσα από τις αλλαγές του 18ου αιώνα και την σημασία που δίνεται στην άνοδο του «ελεύθερου εμπορίου» θεωρείται μέσα από την αστική οικονομολογία, απλά η αύξηση της παραγωγικότητας για χάριν του κέρδους. Μ αυτό τον τρόπο η χρήση μαθηματικών μοντέλων με σκοπό την προσμέτρηση της αύξησης της παραγωγικότητας θεωρείται απλά σαν φυσική συνέχεια. Η «Ανάπτυξη» σαν μετρήσιμη κατάσταση πραγμάτων όμως προϋποθέτει την δημιουργία εννοιών κοινά αποδεχτών για τον σκοπό της μαθηματικοποίησης της.
Για παράδειγμα, ανάπτυξη σε μια καπιταλιστική οικονομία, η οποία προσμετρείται μέσα από την έννοια «ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος» (ΑΕΠ) συμπεριλαμβάνει συνήθως τέσσερις άξονες (παραγωγικότητα, συσσώρευση κεφαλαίων, αύξηση πληθυσμού, τεχνολογία) οι οποίοι σε μια άλλου είδους οικονομία ίσως να μην υπήρχαν σε αυτή τη μορφή. Σε μια Σοσιαλιστική οικονομία για παράδειγμα, η οποία διατείνεται ότι δεν προσπαθεί να λύσει τις αντιθέσεις του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος (που θεωρεί άλυτες) αλλά να δημιουργήσει μια άλλου είδους οικονομία, η συσσώρευση κεφαλαίων θεωρείται πρόβλημα και όχι μέρος της ανάπτυξης, για το λόγο αυτό η ανάπτυξη προορίζεται προς όφελος των εργαζομένων μέσω των ενεργειών ενός εργατικού (και όχι αστικού) κράτους σε αντίθεση με κίνητρο το κέρδος των ιδιωτών που συμβαίνει στον καπιταλισμό.
Μια έννοια λοιπόν η οποία είναι συνυφασμένη με την καπιταλιστική κατάσταση πραγμάτων δεν θα ήταν ορθό να φυσικοποιείται σαν καθολική έννοια και να παρουσιάζεται σαν επιθυμητή από όλες τις κοινωνικές τάξεις μιας κοινωνίας με αντίθετα οικονομικά συμφέροντα. Εάν θέλουμε να επικαλούμαστε τις δημοκρατικές διαδικασίες, οι παρουσιαστές, εισηγητές κ.ο.κ θα πρέπει να εισηγούνται με βάση τις ιδιαιτερότητες της κάθε τοποθέτησης αφήνοντας χώρο στους συνομιλητές να εξηγήσουν με βάση την δική τους αντίληψη που να χωράει μια ολική αλλαγή και όχι μέσα σε ένα στενά διαμορφωμένο πλαίσιο διαχείρισης. Εκεί μπορούν να δοκιμαστούν και οι πραγματικές διαφορές των κομμάτων αλλά και η συμβατότητα των θεωριών τους με τη πραγματικότητα των τμημάτων του πληθυσμού που εκπροσωπούν.
Το ερώτημα που προκύπτει λοιπόν από μα τέτοια παρατήρηση είναι: Οικονομία και Ανάπτυξη με ποια έννοια και για ποιόν; Ας αρχίσει ο διάλογος…
*ακόμη ένας χρωματισμένος όρος, αλλά για τους σκοπούς του άρθρου δεν θα επεκταθώ περισσότερο.
Γράφει: Λέανδρος Σαββίδης
