Το ακόλουθο άρθρο βασίζεται στην παρουσίαση του Αναπληρωτή Καθηγητή Χρηματοοικονομικής και Προέδρου του Τμήματος Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής, της Σχολής Οικονομικών Επιστημών και Διοίκησης του Πανεπιστήμιο Κύπρου Γιώργου Νησιώτη, ο οποίος ήταν ομιλητής στην εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή, 24/10 στο Ακαδημαϊκό Ίδρυμα με τίτλο «Τραπεζικές Εκποιήσεις και Αφερεγγυότητα».
Στόχος μου σε αυτό το άρθρο είναι να αναλύσω τα θέματα των εκποιήσεων και του νομοθετικού πλαισίου αφερεγγυότητας βασιζόμενος σε βασικές επιστημονικές αρχές. Θα θέσω πρώτα το πλαίσιο μέσα στο οποίο πρέπει να αναζητήσουμε τις σωστές απαντήσεις. Ακολούθως, θα δώσω τις δικές μου τεκμηριωμένες απαντήσεις με συγκεκριμένες εισηγήσεις στα πιο κάτω ερωτήματα: Γιατί το χρηματοπιστωτικό μας σύστημα χρειάζεται ένα αποτελεσματικό νόμο εκποιήσεων και τι είδους προστασία για τους δανειολήπτες πρέπει να τον συνοδεύει;
Καθοδηγητής μας στην αναζήτηση των βέλτιστων πρακτικών που θα ακολουθήσουμε πρέπει να είναι διασφάλιση της ομαλής λειτουργίας του χρηματοπιστωτικού συστήματος το οποίο στη Κύπρο σήμερα αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα. Αυτά περιλαμβάνουν τη σοβαρή απειλή των μη εξυπηρετούμενων δανείων και τις ανωμαλίες των υψηλών δανειστικών επιτοκίων και των περιορισμών διακίνησης κεφαλαίων στο εξωτερικό. Για να δουλεύει σωστά αυτό το σύστημα πρέπει πρώτα απ´ όλα να διασφαλίζει την εμπιστοσύνη των καταθετών. Για να επιτευχθεί αυτό, οι καταθέτες πρέπει να γνωρίζουν ότι οι τράπεζες κάνουν χρήστη διαχείριση των χρημάτων τους. Για παράδειγμα δίνουν δάνεια εκεί που οι οικονομικές δυνατότητες του δανειολήπτη ή η απόδοση των επενδύσεων των επιχειρήσεων διασφαλίζουν την εξυπηρέτηση τους.
Για περαιτέρω ενδυνάμωση της εμπιστοσύνης και βιωσιμότητας του τραπεζικού συστήματος απαιτείται από τις τράπεζες να έχουν αρκετά ίδια κεφάλαια και μια ελάχιστη ρευστότητα. Έτσι θα είναι σε θέση να καλύπτουν πιθανές ζημιές που μπορεί να προκύψουν από μη εξυπηρετούμενα δάνεια ή/και άλλες κακές επενδύσεις τους (βλέπε Ελληνικά ομόλογα), καθώς επίσης και τις συνήθεις ή και έκτακτες ανάγκες που προκύπτουν από εκροές καταθέσεων. Εδώ εμπίπτει και η έγκαιρη και προληπτική αναγνώριση ζημιών από μη εξυπηρετούμενα δάνεια και η ανάγκη ανακεφαλαιοποίησης όταν οι ζημίες αυτές φθάνουν σε σημείο που θα μπορούσαν να επηρεάσουν μεσοπρόθεσμα την ασφάλεια των καταθέσεων. Φυσικά απαιτείται και η παρουσία ενός αποτελεσματικού επόπτη.
Για την διασφάλιση και την εύρυθμη λειτουργία του τραπεζικού συστήματος χρειάζεται και ένα ισχυρό νομοθετικό πλαίσιο που να εφαρμόζεται αποτελεσματικά. Το νομοθετικό αυτό πλαίσιο πρέπει να παρέχει μια ισορροπία μεταξύ της απαίτησης του καταθέτη για εξασφάλιση εμπιστοσύνης για τις καταθέσεις του και της προστασίας του δανειολήπτη από καταχρηστικές πρακτικές εκ μέρους των τραπεζών.
Για προστασία του καταθέτη, στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται για παράδειγμα οι κυβερνητικές εγγυήσεις για καταθέσεις μέχρι €100,000 και ένας αποτελεσματικός νόμος για εκποιήσεις. Γιατί χρειάζεται ένας αποτελεσματικός νόμος εκποιήσεων; Ένας σημαντικός λόγος είναι προφανώς η ανάγκη οι Τράπεζες να έχουν τη δυνατότητα να ανακτούν τα δάνεια που δίδουν όταν χάνεται η προοπτική εξυπηρέτηση τους, καθώς επίσης η δράση του νόμου ως αντικίνητρο για επιτήδειους δανειολήπτες που καταχρώνται τις αδυναμίες του υφιστάμενου συστήματος για να μην εξυπηρετούν τα δάνεια τους. Ένας επιπρόσθετος και ακόμα πιο σημαντικός λόγος είναι ότι οι χρονοβόρες διαδικασίες εκποιήσεων αποτελούν βάρος στην πραγματική οικονομία επειδή αυξάνουν τον κίνδυνο χρηματοδότησης. Ως αποτέλεσμα, οι Τράπεζες καταλήγουν να χρεώνουν αυξημένα επιτόκια. Πρέπει όμως να προσέξουμε κάτι εδώ. Η αλλαγή της νομοθεσίας εκποιήσεων για τα υφιστάμενα δάνεια ισοδυναμεί με αλλαγή των κανόνων εν μέσω του παιχνιδιού προς όφελος των τραπεζών, οπότε ως αντισταθμιστικό μετρό θα μπορούσε να απαιτηθεί από τις τράπεζες η μείωση των επιτοκίων σε ενυπόθηκα υφιστάμενα δάνεια. Για εις βάθος ανάλυση αυτού του επιχειρήματος παραπέμπω στο άρθρο μου με τίτλο Εκποίηση υποθηκευμένης περιουσίας και δανειστικά επιτόκια , stockwatchblog, 24/2/2014. Επομένως, ΝΑΙ στον εκσυγχρονισμό του νόμου για τις εκποιήσεις, ΑΛΛΑ συνοδευόμενο με πίεση στις Τράπεζες για μείωση επιτοκίων.
Επανέρχομαι τώρα στο χρηματοπιστωτικό μας σύστημα που όπως τόνισα πιο πάνω εκτός από προστασία στον καταθέτη πρέπει να παρέχει και επαρκή προστασία στους δανειολήπτες από καταχρηστικές πρακτικές τραπεζών. Μια τέτοια πρακτική ήταν η δυνατότητα των τραπεζών να αυξάνουν αυθαίρετα και μαζικά τα δανειακά επιτόκια υφιστάμενων δανείων. Για εις βάθος ανάλυση αυτού του θέματος παραπέμπω στο άρθρο μου με τίτλο Επιτόκια, Τραπεζικές Δανειακές Πρακτικές και Ανάπτυξη Πραγματικής Οικονομίας , stockwatchblog, 6/11/2013. Μια άλλη τέτοια πρακτική μπορεί να είναι η κατάχρηση του νόμου των εκποιήσεων από τις τράπεζες για να εκμεταλλευτούν προσωρινές δυσκολίες δανειοληπτών να εξυπηρετήσουν επαρκώς τα δάνεια τους (ειδικά για την οικογενειακή στέγη, και όχι μόνο). Αυτό μας φέρνει και στο πολυσυζητημένο θέμα της προστασίας της πρώτης κατοικίας και της νομοθεσίας για την αφερεγγυότητα.
Σε ποιους και γιατί πρέπει να παρέχεται προστασία; Πρέπει να παρέχεται σε άτομα με προσωρινές οικονομικές δυσκολίες που μπορούν να καταστούν βιώσιμα και σε άτομα με ανυπέρβλητα χρέη. Είναι σημαντικό να τονίσω ότι υπάρχουν ισχυρά οικονομικά επιχειρήματα που δικαιολογούν την ‘προστασία’ αυτών των κατηγοριών πέραν από την προφανή κοινωνική αλληλεγγύη. Άλλωστε η κοινωνική πολιτική του κράτους με το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα παρέχει την απαραίτητη κοινωνική κάλυψη. Με τη σωστή προστασία, άτομα που εμπίπτουν στην πρώτη κατηγορία μπορούν να καταστούν βιώσιμα με όφελος και για την οικονομία και για τις τράπεζες:Οι τράπεζες διατηρούν τον πελάτη τους και αποφεύγονται οι εκποιήσεις που θα έβαζαν περαιτέρω αχρείαστη πίεση στις τιμές των ακινήτων, απειλώντας και το χαρτοφυλάκιο εξασφαλίσεων των τραπεζών.Στην περίπτωση εταιριών, διασφαλίζεται η συνέχεια της δραστηριότητας τους, δηλαδή παραγωγή, εργοδότηση και πληρωμή φόρων. Όσο αφορά στα άτομα με ανυπέρβλητα χρέη, αυτά δεν έχουν κανένα κίνητρο να προσπαθήσουν να γίνουν ξανά παραγωγικά. Με τη διεκπεραίωση μιας σωστή διαδικασία πτώχευσης (εκποίηση περιουσίας με προστασία ενός μικρού ποσού, αλλά με διαγραφή των υπολοίπων ανυπέρβλητων χρεών μετά από διάστημα έξι χρόνων για παράδειγμα) θα μπορούν να ελπίζουν σε μια νέα αρχή και να είναι παραγωγικά μέλη της κοινωνίας.
Ποιες αρχές πρέπει να διέπουν την παροχή προστασίας στους δανειολήπτες; Η ‘προστασία’ πρέπει να:
- Εξασφαλίζει μια ισορροπία μεταξύ της ανάγκης για εξασφάλιση και διατήρηση της εμπιστοσύνης των καταθετών και της ανάγκης προστασίας δανειοληπτών, πάντα προς το συμφέρον της πραγματικής οικονομίας.
- Έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις και αυστηρές υποχρεώσεις για τους δανειολήπτες, που να αποθαρρύνουν επιτήδειους από το να καταχρώνται τη προστασία.
- Λαμβάνει υπόψιν την κατάσταση και τις λεπτομέρειες της κάθε περίπτωσης ξεχωριστά και οπωσδήποτε να μην προσφέρει γενικές/μαζικές λύσεις.
- Λαμβάνει υπόψιν ότι όσο πιο φιλική είναι η προστασία προς τους δανειολήπτες τόσο πιο ψηλά θα είναι τα επιτόκια και ότι μπορεί να επηρεάσει τη δυνατότητα εξασφάλισης δανείων με εξασφάλιση περιούσια που προστατεύεται.
- Μπορεί να επεξηγηθεί με κατανοητό τρόπο στο ευρύ κοινό και πρέπει να παραχωρηθούν οι απαραίτητοι πόροι για την αποτελεσματική της εφαρμογή.
Θέλω να τονίσω εδώ ότι τα νομοσχέδια που ψήφισε η Βουλή και βρίσκονται ενώπιον του Ανωτάτου Δικαστηρίου δεν πληρούν αυτές τις βασικές αρχές. Ένας ολοκληρωμένος νόμος Αφερεγγυότητας μπορεί να εκπληρώσει όλες αυτές τις αρχές και να παρέχει ωφελήματα, αλλά συνάμα να έχει και σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις και αυστηρές υποχρεώσεις για τους δανειολήπτες καθ’ όλη τη διάρκεια που θα είναι σε καθεστώς αφερεγγυότητας. Πιο κάτω δίνω ενδεικτικό κατάλογο με ωφελήματα αλλά και υποχρεώσεις που τυπικά παρουσιάζονται σε σχέδια αφερεγγυότητας άλλων χώρων. Επιπρόσθετά, κάνω δύο συγκεκριμένες εισηγήσεις για την περίπτωση της Κύπρου, οι οποίες αντιμετωπίζουν δύο σημαντικές στρεβλώσεις στην οικονομία μας: τις καταχρηστικές πρακτικές τραπεζών και τη φοροδιαφυγή.
Ωφελήματα:
- Άτομα με ανυπέρβλητα χρέη μπορεί μετά από μια διαδικασία πτώχευσης να βγουν με κάποια περιουσιακά στοιχεία προστατευμένα και χωρίς χρέη και να έχουν μια ευκαιρία για μια νέα αρχή.
- Άτομα με προσωρινές οικονομικές δυσκολίες μπορούν να κερδίσουν χρόνο μέχρι να ανακάμψουν και να μη χάσουν την ενυπόθηκη περιουσία τους, και να βγουν από την διαδικασία με μια βιώσιμη αναδιάρθρωση.
- Ανεξάρτητη επαγγελματική συμβολή εγκεκριμένου σύμβουλου αφερεγγυότητας.
- Όλες οι απαιτήσεις των πιστωτών σταματούν με την έναρξη της διαδικασίας αφερεγγυότητας για εύλογο χρονικό διάστημα.
Εισήγηση για την Κύπρο
- Οι πρακτικές των πιστωτών περιλαμβανομένων καταχρηστικών πρακτικών τραπεζών πρέπει να διερευνώνται και να λαμβάνονται υπόψιν στη συμφωνία αφερεγγυότητας.
Υποχρεώσεις/ Αρνητικές Επιπτώσεις:
- Η χρηματοοικονομική κατάστασή και συναλλαγές του αφερέγγυου προσώπου θα είναι υπό διερεύνηση.
- Για το διάστημα που είναι σε καθεστώς αφερεγγυότητας τα εισοδήματα του δανειολήπτη, πέραν ενός ποσού αξιοπρεπούς διαβίωσης, θα πηγαίνουν προς εξυπηρέτηση χρέους.
- Ο δανειολήπτης πιθανό να χάσει την υποθηκευμένη περιουσία του, με ειδικές πρόνοιες για κύρια κατοικία, εργαλεία εργασίας, αυτοκίνητο μέχρι κάποιας αξίας, συντάξεις, ταμεία προνοίας κτλ.
- Ο δανειολήπτης δεν θα μπορεί να εκδίδει επιταγές πάνω από ένα ποσό χωρίς να δηλώνει ότι βρίσκεται σε καθεστώς αφερεγγυότητας.
- Ο δανειολήπτης δεν θα μπορεί να δανείζεται ενώ βρίσκεται σε καθεστώς αφερεγγυότητας ή να συναλλάσσεται κάτω από άλλο όνομα ή εταιρία χωρίς να δηλώνει ότι είναι σε καθεστώς αφερεγγυότητας.
- Η αίτηση μαζί με τις λεπτομέρειες της συμφωνίας αφερεγγυότητας θα καταχωρούνται σε δημόσιο αρχείο.
- Ο δανειολήπτης δεν θα μπορεί να μπει σε παρόμοιο καθεστώς αφερεγγυότητας πάνω από μια φορά στη ζωή του ή αν δεν περάσει μεγάλο χρονικό διάστημα από την τελευταία φορά που ήταν σε τέτοιο καθεστώς.
- Να γίνεται έλεγχος των αιτητών αφερεγγυότητας για τυχόν φοροδιαφυγή
Εισήγηση για την Κύπρο
Ένας αποτελεσματικός νόμος εκποιήσεων μαζί με ένα σωστό νομοθετικό πλαίσιο αφερεγγυότητας θα παρέχουν ισχυρό κίνητρο τόσο στους δανειολήπτες όσο και στις Τράπεζες να διαπραγματευτούν αποτελεσματικά τις αναδιαρθρώσεις δανείων, πράγμα που θα περιορίσει την ανάγκη τόσο των Τραπεζών, όσο και των δανειολειπτών να καταφεύγουν σε αυτές τις νομοθεσίες .Είμαι αισιόδοξος ότι η διαχειρίσιμη έξοδος των Τραπεζών μας από τα stresstests, καθώς και η σύντομη (ελπίζω) επιτυχής κατάληξη των νόμων εκποιήσεων και αφερεγγυότητας θα θέσουν τις βάσεις για είσοδο του Τραπεζικού Συστήματος στην ομαλότητα με επιστροφή της εμπιστοσύνης των καταθετών και σταδιακή επίλυση του προβλήματος των μη εξυπηρετούμενων δανείων.
Γράφει: Γιώργος Νησιώτης
