Το φακέλωμα είναι στρωμένο με καλές ( ; ) προθέσεις. Του Γιώργου Κουκουμά

Την περασμένη εβδομάδα η Βουλή ενέκρινε την περιβόητη ευρωπαϊκή Οδηγία PNR (Passenger Name Record) που συνιστά μια από τις μεγαλύτερες νομιμοποιήσεις μαζικού φακελώματος στην ιστορία του σύγχρονου κόσμου.

ΑΚΕΛ και Οικολόγοι καταψήφισαν ενώ όλα τα υπόλοιπα κόμματα (ΔΗΣΥ, ΔΗΚΟ, ΕΔΕΚ, Αλληλεγγύη αλλά και το ΕΛΑΜ που κατά τα άλλα αντιτίθεται στην κάρτα οπαδού) υπερψήφισαν. Με την Οδηγία, οι αεροπορικές εταιρίες θα καταγράφουν και θα παραδίδουν στις κρατικές υπηρεσίες στοιχεία και λεπτομέρειες για τους επιβάτες όλων των πτήσεων από και προς της ΕΕ. Στα προσωπικά δεδομένα που θα συλλέγονται περιλαμβάνονται ανάμεσα σε πολλά άλλα, το ταξιδιωτικό πρακτορείο της κράτησης εισιτηρίου του επιβάτη, τα άτομα με τα οποία συνταξιδεύει μέχρι το είδος του γεύματος που θα φάει στο αεροπλάνο (!). Αυτά τα στοιχεία θα παραδίδονται στις κρατικές υπηρεσίες όχι μόνο των ευρωπαϊκών χωρών, αλλά και τρίτων χωρών με τις οποίες η ΕΕ έχει Συμφωνίες PNR, ανάμεσα τους και οι ΗΠΑ.

Η Οδηγία αυτή ήταν για χρόνια μπλοκαρισμένη από το Ευρωκοινοβούλιο, αφού η αδιάκριτη στοχοποίηση όλων ανεξαιρέτως των πολιτών (που δεν είναι ούτε κατηγορούμενοι ούτε ύποπτοι για οποιοδήποτε αδίκημα) συνιστά παραβίαση της προστασίας των προσωπικών δεδομένων. Σημειώνεται ότι όταν τελικά εγκρίθηκε από το ευρωκοινοβούλιο πριν δύο χρόνια (και άρχισε να περνά από ένα-ένα τα εθνικά κοινοβούλια των κρατών-μελών), από τους Κύπριους ευρωβουλευτές μόνο οι δύο του ΑΚΕΛ την καταψήφισαν ενώ την υπερψήφισαν όλοι οι υπόλοιποι. Η ΕΕ πανηγύριζε τότε ότι με το PNR θα κτυπήσει την τρομοκρατία και θα αποτρέψει επιθέσεις όπως αυτές στο Παρίσι και τις Βρυξέλλες, «πατώντας» αδίστακτα στον πόνο και το συγκλονισμό για τους νεκρούς των επιθέσεων. Βέβαια, δεν έλεγαν ότι κανένα τέτοιο μέτρο δεν θα μπορούσε να αποτρέψει εκείνες τις επιθέσεις, αφού οι δράστες ήταν γνωστοί στις μυστικές υπηρεσίες και διακινούνταν με τρένα και αυτοκίνητα.

Η Οδηγία PNR αποτελεί άλλο ένα λιθαράκι στο δαιδαλώδες πλέγμα μηχανισμών και νομοθεσιών παρακολούθησης και φακελώματος των πολιτών της που στήνει η ΕΕ. Εδώ και αρκετά χρόνια η ΕΕ και τα κράτη-μέλη της στήνουν τεράστιες βάσεις προσωπικών δεδομένων (συμπεριλαμβανομένων βιομετρικών) των πολιτών, διαστάσεων μαμμούθ, οι οποίες γιγαντώνονται με την αρχή της διαλειτουργικότητας, δηλαδή αλληλοσυνδέονται, ακόμα κι αν εμείς θεωρούμε ότι αφορούν άσχετα θέματα. Επόμενος σταθμός είναι τα Smart Borders, όπου ένα νέο συστήμα θα καταγράφει τα προσωπικά δεδομένων όλων όσων μπαίνουν ή βγαίνουν από την ΕΕ, με οποιοδήποτε τρόπο. Όλες αυτές οι τράπεζες δεδομένων χρησιμοποιούνται για να διαμορφώνονται «προσωπικά προφίλ» των πολιτών… Ο Ευρωπαίος Επόπτης Προστασίας Δεδομένων προειδοποίησε τα ευρωπαϊκά όργανα, ότι με τη διαλειτουργικότητα πλέον ανατρέπονται οι νομικές αρχές που ίσχυαν στον πεδίο της προστασίας δεδομένων και η ΕΕ φτάνει σε «σημείο χωρίς επιστροφή». Επιπρόσθετα, καθώς προχωρεί η οριστικοποίηση του Κανονισμού ePrivacy (που θα συμπληρώνει το GDPR ειδικά για τις ηλεκτρονικές επικοινωνίες), τα λόμπι των πολυεθνικών κολοσσών του διαδικτύου έχουν κλιμακώσει τους τελευταίους μήνες τις πιέσεις προς τα όργανα της ΕΕ για να γίνουν όσο πιο χαλαρές οι διατάξεις που θέτουν φραγμούς στη δυνατότητα των εταιριών να επεξεργάζονται τα στοιχεία των χρηστών. Προφανώς για εμπορικούς σκοπούς και μπίζινες δισεκατομμυρίων, αλλά και για πολιτικούς σκοπούς (βλέπε σκάνδαλo Cambridge Analytica) όπου τα ψυχογραφήματα των χρηστών (με βάση τα στοιχεία τους στα social media) πωλήθηκαν για να γίνει στοχευμένη καμπάνια, με άλλα λόγια μαζική χειραγώγηση συνειδήσεων που θυμίζει ταινίες επιστημονικής φαντασίας. Βέβαια, η συνεχής διεύρυνση και εμβάθυνση του νόμιμου φακελώματος προστίθεται στις παράνομες παρακολουθήσεις που διεξάγουν οι μυστικές υπηρεσίες σχεδόν όλων των κρατών. Επικεφαλής –ασφαλώς- οι ΗΠΑ οι οποίες έστησαν το παγκόσμιο δίκτυο παρακολουθήσεων της NSA, όπως αποκάλυψε πριν μερικά χρόνια ο -διωκόμενος από «τη χώρα της ελευθερίας»- Edward Snowden.

Ταυτόχρονα, η ΕΕ, το ΝΑΤΟ, κυβερνήσεις, υπηρεσίες πληροφοριών, «ανεξάρτητες» αρχές προσπαθούν να καλλιεργήσουν κουλτούρα αποδοχής και συμβιβασμού με το μαζικό φακέλωμα με διάφορες δικαιολογίες: καταπολέμηση της τρομοκρατίας, του οικονομικού εγκλήματος, της «ριζοσπαστικοποίησης» των νέων (!). Πιο πρόσφατα παραδείγματα στην Κύπρο είναι οι νομοθεσίες που πρότεινε η κυβέρνηση και ενέκρινε η πλειοψηφία της βουλής για άρση του απορρήτου των επικοινωνιών, για νάρκοτεστ στους δρόμους με λήψη σάλιου (γενετικού υλικού), η εφαρμογή της «κάρτας οπαδού» των φιλάθλων, ή η Συμφωνία ΗΠΑ-Κύπρου για τη «συνεργασία στην καταπολέμηση του σοβαρού εγκλήματος», επί των οποίων μόνο το ΑΚΕΛ είχε και έχει κάθετη θέση καταψήφισής τους. Ειδικά για την τελευταία, το ΑΚΕΛ είχε υποδείξει τότε στα άλλα κόμματα τους ειδικότερους κινδύνους από τη συνεργασία με τις ΗΠΑ, σημειώνοντας ότι μια από τις πρώτες πράξεις του Τραμπ ήταν το Εκτελεστικό Διάταγμα για την «δημόσια ασφάλεια» που εξαιρεί τους μη-Αμερικανούς πολίτες από την προστασία των προσωπικών τους δεδομένων, όπως κατοχυρώνεται στο σχετικό Privacy Act.

Η συζήτηση στην Κύπρο για τα προσωπικά δεδομένα και τα digital rights ουσιαστικά βρίσκεται μόνο στην αρχή και μέχρι σήμερα έχει επικεντρωθεί στην κάρτα οπαδού. Για αυτό άλλωστε ακούγονται ευρύτερα πολλά «επιχειρήματα» υπέρ των μέτρων φακελώματος, τα οποία σε άλλες χώρες έχουν καταρριφθεί –νομικά, πολιτικά, φιλοσοφικά, επιστημονικά- και έχουν σε μεγάλο βαθμό «αποσυρθεί» από το δημόσιο διάλογο.

Για παράδειγμα, διάφοροι λένε ότι «ούτως ή άλλως είμαστε φακελωμένοι μέ τόσους τρόπους, ας μην το κάνουμε θέμα». Μάλιστα στη Βουλή, διάφορες φορές βουλευτές του ΔΗΣΥ, έριξαν και εξυπνακίστικές ειρωνείες τύπου «δεν περίμεναν οι Αμερικάνοι την τάδε νομοθεσία, για να μας φακελώσουν κλπ». Προφανώς, όλοι αυτοί, δείχνουν να αγνοούν τι είναι νομικά το φακέλωμα. Κατ’ αρχήν, ακόμα και η νόμιμη συλλογή προσωπικών δεδομένων πρέπει να υπόκειται στην αρχή της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας. Δηλαδή, να αποδεικνύεται ότι τα στοιχεία που θα δώσω, είναι απολύτως απαραίτητα για να ικανοποιηθεί ένας νόμιμος σκοπός. Αν μου ζητήσει ο φούρνος της γειτονιάς μου, τον αριθμό τηλεφώνου για να μου στέλνει διαφημίσεις και δώσω τη συγκατάθεση μου αυτό δεν συνιστά φακέλωμα. Αν όμως, λειτουργεί βάση δεδομένων (κρυφά ή φανερά) που καταγράφει τι ομάδα είναι ο κάθε πολίτης για να του επιτραπεί η είσοδος στο γήπεδο, αυτό προφανώς δεν υπηρετεί το σκοπό της καταπολέμησης της βίας στα γήπεδα (ή τουλάχιστον δεν βρέθηκε κάποιος να προσκομίσει τέτοιες αποδείξεις). Υπάρχει επίσης ουσιώδης διαφορά ανάμεσα στην οικειοθελή παραχώρηση στοιχείων από ένα πολίτη και στον εξαναγκασμό του να δώσει στοιχεία του γιατί αλλιώς δεν θα του επιτραπεί η είσοδος σε ένα γήπεδο, να ταξιδέψει κλπ.

Άλλοι πάλι λένε ότι όσοι είναι αθώοι δεν έχουν τίποτα να φοβούνται από τέτοια «αντιτρομοκρατικά» μέτρα φακελώματος και περιστολής των ατομικών ελευθεριών. Όσοι υιοθετούν τέτοια «επιχειρήματα», προφανώς αποδέχονται εξ αρχής ότι οι ΗΠΑ και η ΕΕ όντως θέλουν ειλικρινά να καταπολεμήσουν την τρομοκρατία, ότι η CIA και οι μυστικές υπηρεσίες όντως δεν θέλουν να κατασκοπεύουν τους πολίτες, ότι και ο Ιωνάς όντως θέλει –κι αυτός ειλικρινά- να καταπολεμήσει τη βία στα γήπεδα και το οργανωμένο έγκλημα. Είναι λοιπόν μια χρήσιμη και κρίσιμη πρώτη ερώτηση που μπορεί να θέσει κάποιος στο συνομιλητή του, για να καταλάβει κανείς πού στέκεται –όχι η πολιτική του τοποθέτηση, αλλά- η αντίληψη του καθενός. Το κυριότερο όμως, είναι ότι το επιχείρημα «δεν πρέπει να φοβάσαι, αν δεν έχεις τίποτα να κρύψεις», αντιστρέφει την έννοια της ανθρώπινης ελευθερίας. Δεν χρειάζεται να έχω κάτι να κρύψω για να μην επιτρέπω το φακέλωμα ή την παρακολούθησή μου. Όσοι αποδέχονται ένα τέτοιο «επιχείρημα», τότε θα πρέπει να δεχθούν να εγκατασταθούν κάμερες στις τουαλέτες και στις κρεβατοκάμαρες τους, και να δοθεί εξουσία σε κάθε αστυνομικό που τους συναντά να παίρνει το κινητό τους και να διαβάζει τις συνομιλίες τους. Τίθεται ακόμα το ερώτημα πώς μπορεί να επανορθωθεί –που δεν μπορεί- όταν μια κυβέρνηση/κρατικοί μηχανισμοί/οργανισμοί ή έστω ένας μεμονωμένος παραπτωματίας υπάλληλος που θα έχει πρόσβαση σε αυτά τα δεδομένα θέλει να καταστρέψει τη ζωή και την υπόληψη ενός ανθρώπου με τη διαρροή πληροφοριών πχ για το ιατρικό του μητρώο, για τη σεξουαλική του ζωή, για ένα παράνομο δεσμό;

Επιπρόσθετα, υπάρχουν αμέτρητα παραδείγματα σε όλο τον κόσμο που κάποιος πολίτης βρέθηκε ύποπτος ή κατηγορούμενος όχι γιατί διέπραξε «κάτι κακό», αλλά γιατί έτσι θεώρησαν οι αστυνομικές αρχές και υπηρεσίες, με βάση την εικόνα που σχημάτισαν από το προφιλ που δημιούργησαν μέσα από το συστηματικό φακέλωμα. Συνεπώς, δεν αρκεί να «μην κάνεις τίποτα κακό», αλλά θα πρέπει να μην θεωρήσουν κάτι τέτοιο –εν τη γνωστή σοφία τους και με τις …πιστοποιημένες αγνές προθέσεις του- οι αρχές και οι μυστικές υπηρεσίες (της χώρας σου ή και μιας άλλης χώρας), καθώς θα μαζεύουν –άλλοτε παράνομα και άλλοτε νομιμοποιημένα- πληροφορίες για σένα από τις συνομιλίες σου στο τηλέφωνο, τις ιστοσελίδες που επισκέπτεσαι, πού χρησιμοποιείς την πιστωτική σου κάρτα, τα βιβλία που αγόρασες, το ιατρικό σου μητρώο, πού ταξιδεύεις και με ποιον, και πάει λέγοντας. Όπως έχει ειπωθεί, όποιος θυσιάζει την ελευθερία του για την ασφάλεια του, στο τέλος χάνει και τα δύο.

Και στην Κύπρο χρειάζεται να ανοίξει ουσιαστικά η συζήτηση για όλα αυτά και σίγουρα να εξηγηθεί –νομικά, πολιτικά, αξιακά- ότι το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, η προστασία των προσωπικών δεδομένων είναι έννομο αγαθό, δικαίωμα, ελευθερία της ίδιας –αν όχι και μεγαλύτερης- σημασίας όπως όλα εκείνα που κατοχυρώνουν τα δικαιώματα του πολίτη απέναντι σε κάθε κρατική και ιδιωτική εξουσία. Η κατοχή ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων ενός πολίτη (και πόσο μάλλον μιας ολόκληρης κοινωνίας, η ολόκληρου του κόσμου) αποτελεί μια τρομακτική, ιλιγγιώδη πηγή δύναμης που δίνει στον κάτοχο τους μια ασύλληπτη ισχύ που αντίστοιχη της δεν συναντάται στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών. Ουσιαστικά, ο σύγχρονος κόσμος βρίσκεται μια ανάσα πριν το σημείο χωρίς επιστροφή, που θα αλλάξει ριζικά ακόμα και την αστικοδημοκρατική έννοια του πολίτη και της ανθρώπινης ελευθερίας, που θα σπάσει τη γραμμή άμυνας του πολίτη απέναντι στη μόνιμη και έμφυτη τάση των κρατών και των μεγαλοεπιχειρήσεων να εισβάλλουν στη ζωή του και να την ελέγχνουν. Ισχυρίζονται ότι έχουν τεθεί «δικλείδες ασφαλείας» για να αποτραπεί τυχόν κατάχρηση ή υποκλοπή των προσωπικών δεδομένων από άλλους, πέρα των νόμιμων κατόχων τους. Ποιος όμως θα μας φυλάει από τους ίδιους τους θεματοφύλακες αυτών των γιγαντιαίων βάσεων δεδομένων;

Γράφει: Γιώργος Κουκουμάς