Δημόσια Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση:
Γιατί το ενδεχόμενο καταβολής διδάκτρων από τους προπτυχιακούς φοιτητές πρέπει να εξεταστεί ολιστικά, με ιδιαίτερη προσοχή και τη δέουσα κοινωνική ευθύνη και ευαισθησία
Τα δίδακτρα ως πηγή εσόδων αλλά και επιδίωξη κοινωνικής συνοχής
Τα δίδακτρα σαφώς και μπορούν να αποτελούν σημαντική πηγή εσόδων για ένα πανεπιστημιακό ίδρυμα, και ήδη αυτό συμβαίνει στα δημόσια πανεπιστήμια της Κύπρου σε σχέση με τα προσφερόμενα μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών. Το θέμα της καταβολής διδάκτρων είχε έλθει στο προσκήνιο στο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων που προνοούσε η διαδικασία της Μπολόνια και του συνεπαγόμενου κόστους της υλοποίησής τους, το οποίο μπορούσε σε πολλές περιπτώσεις να ήταν απαγορευτικό εκτός και αν τα πανεπιστήμια θα ήταν σε θέση να αυξήσουν τα ίδια έσοδά τους, για παράδειγμα μέσω διδάκτρων. Αυτό το ενδεχόμενο δικαιολογημένα δημιούργησε έντονες αντιδράσεις, πρωτίστως στην ηπειρωτική Ευρώπη όπου υπάρχει έντονα το αίσθημα ότι η ανώτατη εκπαίδευση είναι δημόσιο αγαθό και κατ’ επέκταση αποτελεί δημόσια ευθύνη. Ως αποτέλεσμα των αντιδράσεων αυτών, και με κύρια πρωτοβουλία της Ελλάδας, η κοινωνική διάσταση απέκτησε πρωτεύουσα θέση στις επιδιώξεις της διαδικασίας της Μπολόνια. Στη συνέχεια, ο όρος «κοινωνική διάσταση» ορίσθηκε ως ακολούθως σε σχετικό ανακοινωθέν της συνόδου των Υπουργών Παιδείας των συμμετεχουσών χωρών (Λονδίνο, Μάιος 2007):
«Επιδιώκουμε τον κοινωνικό στόχο όπως το φοιτητικό σώμα, το οποίο εισάγεται, συμμετέχει και ολοκληρώνει επιτυχώς τριτοβάθμια εκπαίδευση, αντικατοπτρίζει τη διαφορετικότητα των πληθυσμών μας. Επομένως, προτρέπουμε τη λήψη δράσεων για να διευρυνθεί η συμμετοχή σε όλα τα επίπεδα στη βάση των ίσων ευκαιριών.»
Με απλά λόγια χωρίς κοινωνική συνοχή, χωρίς δηλαδή να μπει φρένο στους κοινωνικούς αποκλεισμούς, δεν μπορούν να υπάρξουν οι κοινωνίες και οικονομίες της γνώσης που πρεσβεύουν οι σχετικές μεταρρυθμίσεις. Η στείρα υποβολή διδάκτρων χωρίς αντισταθμιστικά μέτρα σαφώς και δεν εξυπηρετεί την αρχή των ίσων ευκαιριών και κατ’ επέκταση της κοινωνικής συνοχής. Μια άλλη βασική αρχή, με ηχηρό μήνυμα κοινωνικής ευθύνης, είναι ότι σε περιπτώσεις όπου υπάρχουν δίδακτρα, κάθε διδασκόμενος έχει το δικαίωμα να γνωρίζει εκ των προτέρων και επακριβώς, μέσω υπεύθυνης και γραπτής πληροφόρησης από το ίδρυμά του, το ύψος των διδάκτρων που θα κληθεί να καταβάλει, καθώς και τυχόν άλλων οικονομικών υποχρεώσεων από μέρους του, σε σχέση με την κανονική ροή του προγράμματος σπουδών που θα παρακολουθήσει. Εννοείται ότι ο ίδιος θα είναι υπεύθυνος για τυχόν οικονομικές επιβαρύνσεις ως αποτέλεσμα αποτυχιών σε μαθήματα ή/και επιμήκυνση, με δική του υπαιτιότητα, της κανονικής διάρκειας των σπουδών του. Επομένως, η επιβολή διδάκτρων στους υφιστάμενους, 7000 και πλέον, προπτυχιακούς φοιτητές των δύο δημόσιων πανεπιστημίων συμβατικού τύπου της χώρας, στην καλύτερη περίπτωση θα συνιστούσε κοινωνική ανευθυνότητα.
Ιστορική αναδρομή του θέματος των διδάκτρων στα δημόσια πανεπιστήμια της Κύπρου
Στα δημόσια πανεπιστήμια της Κύπρου υπήρχαν ανέκαθεν δίδακτρα για όλα τα προγράμματα σπουδών (πρώτου, δεύτερου και τρίτου κύκλου). Μέχρι στιγμής δεν έχουν θεσπιστεί οι σχετικοί Κανονισμοί που προνοούνται στις ξεχωριστές νομοθεσίες των πανεπιστημίων, παρόλο ότι το θέμα έχει απασχολήσει έντονα τον τελευταίο καιρό το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, το οποίο σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Κύπρου και το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου, επιδιώκει τη θέσπιση κοινών Κανονισμών διδάκτρων για τα δύο συμβατικού τύπου δημόσια πανεπιστήμια της χώρας.
Το υφιστάμενο ύψος των διδάκτρων για τις διάφορες κατηγορίες προγραμμάτων σπουδών βασίζεται σε σχετικές αποφάσεις του Υπουργικού Συμβουλίου και επί της ουσίας παραμένει το ίδιο από το 1992, ως προς τα προπτυχιακά προγράμματα σπουδών, και από το 1997, έτος έναρξης των πρώτων μεταπτυχιακών προγραμμάτων στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, για τα προγράμματα επιπέδου Μάστερ και τα διδακτορικά προγράμματα. Επιπρόσθετα, και πάλι μέσω σχετικής απόφασης του Υπουργικού Συμβουλίου, η οποία υλοποιείται μέσω των ετήσιων προϋπολογισμών των πανεπιστημίων, τα δίδακτρα των Κύπριων προπτυχιακών φοιτητών (και από το 2004 όλων των άλλων Ευρωπαίων προπτυχιακών φοιτητών) καλύπτεται ως ξεχωριστή χορηγία από το κράτος, και επομένως όλοι οι Ευρωπαίοι προπτυχιακοί φοιτητές των δημόσιων πανεπιστημίων της Κύπρου δεν καταβάλουν οι ίδιοι οποιαδήποτε δίδακτρα, αφού αυτά καλύπτονται από το κράτος.
Αξίζει, όμως, να σημειωθεί ότι κατά τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του Πανεπιστημίου Κύπρου για να δικαιούται ένα προπτυχιακός φοιτητής (τότε υπήρχαν μόνο προπτυχιακοί φοιτητές) την κάλυψη των διδάκτρων του από το κράτος θα έπρεπε η ακαδημαϊκή του επίδοση κάθε εξάμηνο να ήταν ενός ελαχίστου επιπέδου. Σε περίπτωση που για το νυν εξάμηνο φοίτησής του κάποιος φοιτητής δεν ικανοποιούσε το ακαδημαϊκό αυτό κριτήριο, τότε για το επόμενο εξάμηνο της φοίτησής του θα έπρεπε να καταβάλει ο ίδιος τα δίδακτρα των 1000 ΛΚ (το ποσό παραμένει το ίδιο μεταφρασμένο σε Ευρώ) αλλά σε περίπτωση που η νέα επίδοσή του βελτιωνόταν και ικανοποιούσε το εν λόγω ακαδημαϊκό κριτήριο, τότε το ποσό που είχε πληρώσει του επιστρεφόταν και το κράτος κάλυπτε αναδρομικά τα σχετικά δίδακτρα. Αυτή η διαδικασία δημιούργησε σοβαρά, πρακτικά και κοινωνικά, προβλήματα, χωρίς στην πραγματικότητα να προάγει τον ουσιώδη λόγο για τον οποίο είχε τεθεί σε λειτουργία, συγκεκριμένα να διατηρούν οι φοιτητές ικανοποιητικά επίπεδα επίδοσης, και ως εκ τούτου μετά από λίγα εξάμηνα εφαρμογής της καταργήθηκε. Όπως αποδείχθηκε στην πράξη, η ύπαρξη του συγκεκριμένου μέτρου ουδόλως επηρέασε θετικά τα επίπεδα ακαδημαϊκής επίδοσης των φοιτητών.
Ως προς το ισχύον σύστημα κάλυψης των διδάκτρων των Ευρωπαίων προπτυχιακών φοιτητών, υπάρχουν αρκετά αυστηρές πρόνοιες και χρονοδιαγράμματα στους Κανονισμούς σπουδών σε σχέση με τον καθορισμό του προσφερόμενου αριθμού θέσεων για φοίτηση και της συμπερίληψης τους στον προϋπολογισμό. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι «Οποιαδήποτε απόφαση που αφορά εισαγωγή νέων προγραμμάτων σπουδών και προσφορά αριθμού θέσεων για φοίτηση σε αυτά ή που αφορά αύξηση του αριθμού των προσφερόμενων κατά το προηγούμενο έτος θέσεων σε υφιστάμενα προγράμματα σπουδών, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την επιβάρυνση του ετήσιου Προϋπολογισμού του Πανεπιστημίου, υλοποιείται μόνον κατόπιν συμπερίληψης τέτοιας επιβάρυνσης στον ετήσιο Προϋπολογισμό και μετά από έγκριση του ετήσιου Προϋπολογισμού από τα αρμόδια όργανα του Κράτους.».
Σε σχέση με τα μεταπτυχιακά προγράμματα στα δημόσια πανεπιστήμια της Κύπρου, τα δίδακτρα για μεταπτυχιακή φοίτηση καταβάλλονται από τους φοιτητές. Τα πανεπιστήμια, όμως, εφαρμόζουν πολλά αντισταθμιστικά μέτρα στη βάση ακαδημαϊκών και οικονομικών κριτηρίων, τα οποία παράλληλα επιτρέπουν σε μεταπτυχιακούς φοιτητές να αποκτήσουν πολύτιμες εμπειρίες και δεξιότητες, οι οποίες ενισχύουν την απασχολησιμότητά τους. Για παράδειγμα, παλαιότερα, οι μεταπτυχιακοί φοιτητές που ήταν παράλληλα «Μεταπτυχιακοί Συνεργάτες» παρείχαν έξι (6) ώρες τη βδομάδα διδακτικό έργο έναντι της κάλυψης των διδάκτρων τους. Τώρα, υπάρχουν οι θεσμοί του Ειδικού Επιστήμονα και του Βοηθού Διδασκαλίας που επιτρέπουν σε αρκετούς μεταπτυχιακούς φοιτητές να παρέχουν διδακτικό έργο έναντι αμοιβής. Επιπρόσθετα, όλα τα δημόσια πανεπιστήμια έχουν θεσπίσει υποτροφίες για μεταπτυχιακούς φοιτητές μέσω της αξιοποίησης σημαντικού ποσοστού των ιδίων εσόδων που προέρχονται από τα μεταπτυχιακά δίδακτρα.
Τέλος, για αρκετά χρόνια υπήρχε η λεγόμενη κρατική χορηγία έναντι φοροαπαλλαγής (για όλους τους Κύπριους φοιτητές που σπούδαζαν εντός ή εκτός της Κύπρου) θεσμός ο οποίος έχρηζε άμεσου εκσυγχρονισμού λόγω της ισοπεδωτικής εφαρμογής του, κάτι ο οποίο έγινε πρόσφατα με τη θεσμοθέτηση εισοδηματικών κριτηρίων.
Εισηγήσεις: Προσέλκυση φοιτητών από τρίτες χώρες και άλλοι δόκιμοι τρόποι παραγωγής ιδίων εσόδων
Τον τελευταίο καιρό διαδίδεται έντονα ότι ανάμεσα στα διάφορα μέτρα οικονομικής εξυγίανσης που προτείνει/απαιτεί η Τρόικα είναι και η κατάργηση της καταβολής από μέρους του κράτους των διδάκτρων για τους προπτυχιακούς φοιτητές, Κύπριους και άλλους Ευρωπαίους, που φοιτούν στα δημόσια πανεπιστήμια της χώρας, και η πλήρης καταβολή των διδάκτρων αυτών από τους ίδιους τους φοιτητές. Προφανώς, η όποια πρόταση, θα βασίζεται σε μια καθαρά οικονομική προσέγγιση, χωρίς τη δέουσα κοινωνική ευαισθησία, για παράδειγμα κάτι ανάλογο του συστήματος φοιτητικών δανείων της Αγγλίας, όπου μετά την αποφοίτησή τους, οι φοιτητές ενδέχεται να αποπληρώνουν για χρόνια τα φοιτητικά δάνεια που πήραν από ιδιωτικούς χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς.
Κάθε προπτυχιακός φοιτητής σε δημόσιο πανεπιστήμιο ήδη επωμίζεται μεγάλες οικονομικές δαπάνες για την αγορά βιβλίων, αναγκαίων εξοπλισμών και αναλωσίμων, καθώς επίσης για στέγη, σίτιση, κτλ. Το πακέτο φοιτητικής πρόνοιας παρείχε σημαντική ανάσα σε φοιτητές από τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα. Ενώ τα αιτήματα για οικονομική στήριξη θα αυξηθούν κατακόρυφα λόγω της οικονομικής κρίσης, δυστυχώς για τον ίδιο λόγο η βιωσιμότητα του πακέτου φοιτητικής πρόνοιας φαίνεται να πλήττεται. Στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου, τα αιτήματα για φοιτητικές εστίες έχουν μειωθεί αισθητά τον τελευταίο καιρό, όχι επειδή ξαφνικά μειώθηκαν οι ανάγκες, αλλά επειδή το κόστος του ενοικίου (ακόμη και για τα ελεγχόμενα ενοίκια στο πλαίσιο του δικτύου συνεργαζόμενων υποστατικών) είναι πλέον απαγορευτικό, και οι φοιτητές εκτός Λεμεσού προτιμούν να μένουν στα σπίτια τους και να χρησιμοποιούν τις γραμμές λεωφορείου, παρόλο ότι αυτό θα παίρνει μεγάλο μέρος του χρόνου τους (για παράδειγμα γύρω στα 90 λεπτά για μετάβαση από τη Λευκωσία στη Λεμεσό) με αρνητικές συνέπειες για τη φοίτησή τους. Η Ιερά Μητρόπολη Λεμεσού ήδη καλύπτει πλήρως τη σίτιση αριθμού απόρων φοιτητών του Πανεπιστημίου ενώ ο αριθμός αυτός αναμένεται να υπερδιπλασιαστεί, και ευελπιστούμε ότι η Μητρόπολης θα μπορέσει να ανταποκριθεί στις συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες.
Είναι γεγονός ότι τα δημόσια πανεπιστήμια της χώρας θα πρέπει να βρουν τρόπους αύξησης των ιδίων εσόδων τους, ενισχύοντας έτσι την οικονομική αυτονομία τους και κατ’ επέκταση μειώνοντας σε μεγάλο βαθμό την κρατική στήριξη προς αυτά. Η καταβολή διδάκτρων από μέρους των εγχώριων και άλλων Ευρωπαίων προπτυχιακών φοιτητών σαφώς και δεν θα πρέπει να αποτελεί κύριο μέσο παραγωγής ιδίων εσόδων και επομένως θα πρέπει να εξεταστεί μόνο ως ένα απομακρυσμένο ενδεχόμενο και υπό την τήρηση πλείστων κοινωνικών προϋποθέσεων. Σαφώς και υπάρχουν πιο δόκιμοι τρόποι από την καταβολή προπτυχιακών διδάκτρων, για να μειωθεί η κρατική στήριξη. Όμως, για να προωθηθούν οι τρόποι αυτοί χρειάζονται να εκσυγχρονιστούν τα θεσμικά πλαίσια που διέπουν τη λειτουργία των δημόσιων πανεπιστημίων. Για παράδειγμα, εδώ και αρκετά χρόνια το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου κατέθεσε στην Πολιτεία νομοθετικές τροποποιήσεις για να δύναται να προσφέρει: (α) μεταπτυχιακά προγράμματα εν μέρει ή και εξ ολοκλήρου στην Αγγλική γλώσσα, χωρίς να χρειάζεται η παράλληλη προσφορά τους στην Ελληνική γλώσσα, και (β) τρία προπτυχιακά προγράμματα (Διοίκηση Ξενοδοχείων και Τουρισμός, Επικοινωνία και Σπουδές Διαδικτύου και Ηλεκτρολόγων Μηχανικών, Μηχανικών Η/ Υ και Πληροφορικής) στα Αγγλικά παράλληλα με την προσφορά τους στα Ελληνικά. Αυτές οι δυνατότητες θα επέτρεπαν στο Πανεπιστήμιο, πρώτον να διευρύνει απεριόριστα τη δεξαμενή άντλησης διδακτικού προσωπικού και δεύτερον να προσελκύει πολλούς ξένους φοιτητές από γειτονικές τρίτες χώρες, οι οποίοι σαφώς και θα καταβάλλουν δίδακτρα και μάλιστα διπλάσια από τους εγχώριους και άλλους Ευρωπαίους φοιτητές. Δυστυχώς, για διάφορους λόγους, η συζήτηση με τα θεσμικά όργανα της Πολιτείας επί της πρότασης του Πανεπιστημίου ποτέ δεν ολοκληρώθηκε. Πρόθεση του Πανεπιστημίου είναι να επαναφέρει τόσο την πρόταση αυτή, όσο και να καταθέσει νέες προτάσεις για ριζικούς εκσυγχρονισμούς και σε άλλα θεσμικά πλαίσια, που άπτονται πρωτίστως της συνεργασίας του Πανεπιστημίου με το βιομηχανικό και επιχειρηματικό κόσμο για την καινοτόμο εκμετάλλευση ιδεών και τη μεταφορά τεχνογνωσίας, με κοινωνικό και οικονομικό όφελος. Πολλά επίσης μπορούν να γίνουν για τη στήριξη των ερευνητών, και κατ’ επέκταση τη σημαντική αύξηση των κονδυλίων για ερευνητικά και άλλα προγράμματα από εξωτερικές πηγές. Είναι τέτοιες τομές που θα δώσουν ώθηση στην ανάπτυξη και τη δημιουργία θέσεων εργασίας με πολλαπλά και μακροχρόνια οφέλη, ενώ η κοντόφθαλμη πρόταση της καταβολής διδάκτρων από τους προπτυχιακούς φοιτητές αποτελεί αποσπασματική και όχι ολιστική αντιμετώπιση του προβλήματος, η οποία μπορεί μεν να εξοικονομήσει κάποια ποσά στο άμεσο μέλλον, με ολέθριες όμως συνέπειες στην κοινωνική συνοχή και την ανάπτυξη της δημόσιας πανεπιστημιακής εκπαίδευσης.
Γράφει:Ελπίδα Κεραυνού-Παπαηλιού
